گزیده ای از کتاب ها و موضوعات پیشنهادی محمدرضا حکیمی برای مطالعه

عصر شیعه ـ استاد محمدرضا حکیمی، اندیشمند و متفکر برجسته اسلامی ـ معروف به «فیلسوف عدالت» و از داعیه‏داران «مکتب تفکیک» ـ دانش آموخته حوزه علمیه مشهد است و لذا با فضای حوزه‎های علمیه و عالم طلبگی کاملاً آشناست. ایشان در غالب آثار خود، توجه ویژه‏ای به روحانیت و حوزه‏های علمیه دارد و به کرات، به نقش آنها در جامعه‏سازی قرآنی و برقراری عدالت در جامعه می‏پردازد. از ایشان کتابهای فراوانی منتشر شده است که «هویت صنفی روحانی» از جمله است که متأسفانه سالهاست بنا به دلایلی، تجدیدچاپ نشده است. ایشان در این کتاب، نکات بسیاری برای طلبه‏ها و روحانیت بیان می‏کنند که مطالعه آن خالی از لطف نیست.

 

استاد حکیمی در آثار خود، بسیاری از کتابها و موضوعات مطالعاتی را نام می‏برد و به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، مطالعه آنها را پیشنهاد می‏دهند. به ویژه اینکه مطالعه برخی از آنها را نه تنها برای طلبه و دانشجو، بلکه برای همگان ضروری و حیاتی می‏دانند.

با اندک تورق و تأملی در آثار استاد، کتب و موضعات پیشنهادی استاد را می‏توان به دو دسته تقسیم کرد: یک دسته معارف الهی و اسلامی اصیل است و دسته دوم، کتابهایی است که درباره این معارف یا زندگانی بزرگان دین نوشته شده است. در دسته اول، ایشان تأکید بسیار زیادی بر مطالعه و تدبر در قرآن، نهج البلاغه، خطبه حضرت زهرا(س)، خطبه منی امام حسین(ع)، صحیفه سجادیه، ادعیه و احادیث معصومین(ع) دارند و از مهجوریت آنها در جامعه و حتی در حوزه‏های علمیه گله‏مندند. تا جایی که خود به همراه برادران فاضلشان، مجموعه‏ای از آن آیات و احادیث را در قالب مجموعه دائره‏المعارفی «الحیات»[۱]تدوین و منتشر کرده‏اند که کار گردآوری و تدوین آن هنوز ادامه دارد.

ایشان در برخی از کتابها، مطالعه «الغدیر» علامه امینی، «الحیات» و «مکتب تفکیک» (تألیف خود استاد)، برخی آثار شهید مطهری، علامه جعفری، استاد محمدتقی شریعتی، «امام علی(ع)، صدای عدالت انسانی» جرج جرداق مسیحی و کتابها و مقالات بسیاری را برای مطالعه اهل علم ـ به ویژه جوانان طلبه و دانشجو ـ پیشنهاد می‏کند.

نوشتار حاضر گزیده و گزینشی از نظرات استاد حکیمی درباره کتابها و موضوعاتی است که همگان به ویژه طلاب و روحانیون را به مطالعه آنها فرا می‏خواند. گردآوری کتب پیشنهادی استاد حکیمی برای طلاب کار بزرگی است که در این مختصر، گوشه‏ای از آن لیست بلندبالا و ارزشمند، ارائه می‏شود و امید است که خود استاد یا شاگردان فاضل ایشان به این کار همت کنند و چنین نیاز طلاب را بی‏پاسخ نگذارند.

* * *

آشنایی با «قرآن کریم» و احادیث

به دلیل عادی شدن خواندن قرآن کریم و کلمه‏ها و جمله‏ها و آیه‏های قرآن برای ما، عظمت قرآن را  ـ چنان که باید ـ حس نمی‏کنیم و به هنگام خواندن قرآن (یا گوش دادن به آن)، آن گونه که باید در مدار روحانیت قرآن قرار بگیریم، و بارش کلمات و آیات را به صحرای عطشناک دل و روح خود نمی‏رسانیم و به مرحله نزول آیات قرآنی بر قلب خویش نمی‏رسیم و قلب خود را با قلب پذیرنده اصلی قرآن؛ یعنی پیامبر اکرم(ص) منطبق نمی‏سازیم، بلکه نزدیک به این مرتبه والا نیز نمی‏شویم… [۲]

البته لازم است که انسانها به هر اندازه که خود استعداد و صلاحیت دارند و درک می‏کنند، مطالب قرآن و حدیث را با فهم اجتهادی و عقلی (فهمی از روی عقل و اندیشه ) درک کنند. در خود قرآن کریم و احادیث، بر تأمل و تعقل و تفکر و تدبر (که عمل خود شخص است) تأکید بسیار شده است. پس ما نباید به این اکتفا کنیم که مطالب دینی را طوطی‏وار حفظ کنیم، بلکه باید آنها را با عقل خداداد خود، فرا گیریم و از روی عقل درک کنیم و پس از تعقل درباره آنها و خوب فهمیدن آنها، هریک را که «اصل» است، عقیده خود قرار دهیم و هر کدام که «دستور عملی» است، به آن عمل کنیم.[۳]

آشنایی با «نهج‎البلاغه» و «صحیفه سجادیه»

«نهج‎البلاغه»، کتاب مظلوم، و کتاب مظلوم دیگر، «صحیفه سجادیه»، به صورتی عجیب در حوزه‏های ما ناشناخته‏اند، البته به استثنای افراد یا جریانهای استثنایی، نهج‏البلاغه، تبلور اعلای تعالیم اسلام است در سطح حاکمیّت؛ و صحیفه سجّادیه، تبلور اعلای تعالیم اسلام است در سطح تربیت.[۴] این دو کتاب باید در حوزه‏های ما هیچگاه از دست طالبان علم به زمین گذاشته نشود. باید بحث و درس و شناخت و تحلیل این دو زبور مقدّس، و صحیفه مکرم، یکی از ارکان اصلی تعلیم و تعلّم در حوزه‏ها باشد و با کمال دردمندی و دریغ خوری، اینگونه نیست.

شهید مطهری، پس از پیشامدی که خود شرح داده است، با «نهج‏البلاغه» آشنا می‏شود[۵] و این آشنایی در جان او می‏توفد و او را گرفتار خویش می‏سازد. شهید مطهّری از آن هنگام سر به آستان «نهج‏البلاغه» می‏نهد، و به «سیری در نهج‏البلاغه» می‏پردازد، و جان جویای خویش را، در مطلع انوار آسمانی کلام عظیم، به فیض‏طلبی و نورگیری می‎برد. از آن پس، نه تنها کتاب ویژه‏ای درباره نهج‏البلاغه می‏نویسد، بلکه بر نوشته‏ها و سخنرانی‏های او نیز سخنان علی(ع) پرتو می‏افکند و نور می‏پاشد.[۶]

شناخت تحلیلی تاریخ اسلام

یکی از رشته‏های بسیار ضروری برای حوزه‏ها، تدریس تاریخ تحلیلی اسلام است به ویژه چهار قرن اول و از آن ویژه‏تر، دو قرن و نیم اول، یعنی دوران امامت (از ۲۱۱ق تا ۲۶۰)؛ زیرا در این دوران، نگاهبانان راستین فرهنگ قرآن کریم، در میان مسلمانان می‏زیسته‏اند، از این رو برای حذف تعالیم آنان (که همان فرهنگ جامع علمی و عملی قرآنی است) و ایجاد فاصله میان مردم و آنان، کوشش‏هایی بسیار و گوناگون می‏شده است تا سر حد به زندان افکندن و به شهادت رساندن ایشان… [۷]

شناختن تحلیلی تاریخ اسلام، موضوعی بسیار مهم و جهت‏بخش و بیداری‏آموز و حرکت‏آفرین است. این رشته ـ به صورت تحقیق و تحلیل ـ باید یکی از درسهای اساسیِ حوزه‏ها باشد، و متخصصانی و مدرسانی داشته باشد. بسیاری از متفکّران و مصلحان اسلامی، مایه‏های عمده تفکر و اقدام خویش را از شناخت تحلیلی تاریخ اسلام و حرکت‏های اسلامی گرفته‏اند. مطهّری نیز از همین رده متفکّران بود. او در سخنرانی‏ها و نوشته‏های خویش، شناخت مستند و تحلیلی خویش را از تاریخ و تسلّط خود را بر بهره‏گیری از منطق حوادث نشان داده است.[۸]

تدریس تحلیلی تاریخ سه قرن نخستین اسلام، در ابعادی چند (سیاسی، فرهنگی و…) یک ضرورت است و دریغا که در حوزه‏های اسلامی ـ چه سنی و چه شیعه ـ مطرح نیست…[۹]

ارتباط با خارج حوزه و شناخت زمانه

عالمان راستین همواره درصدد آموختنند و اندوختن، «مَنهُومانِ لایَثبَعَان …»؛ دو گرسنه هیچگاه سیر نمی‏شوند: یکی گرسنه علم و دیگری گرسنه مال. شهید مطهری به صورتی عجیب درصدد بود که با آگاهان دیگر تماس گیرد و از اندیشه‏ها باخبر گردد؛ به ویژه علاقه داشت اگر در میان دانشگاهیان و روشنفکران متجدّد، و مؤلفان و مترجمان خارج از حوزه، کسانی باشند که معلومات آنان برای او قابل استفاده باشد، با ایشان ارتباط یابد و استفاده کند و در ضمن به آنان چیزهایی بیاموزد… و این چگونگی باید برای اسوه‏جویان ملاکی مهم به شمار آید. من به حضور محترم طلاّب جوان بر توجه به این امر تأکید می‏کنم که با حفظ تعهّد و تدیّن، به آفاق فکری دیگر نیز توجه کنند و ارزشها را و فرهنگ‏های دیگر و حاملان آنها را نیز بشناسند. ارج نهی به «حقایق قرآنی و حدیثی» و تعالیم والای اسلامی، با شناخت دیگر فرهنگ‏های بیشتر و نیرومندتر می‏گردد نه ضعیف‏تر و کمتر. همچنین این امر باعث گذشتن از محدوده‏های محدوداندیشی و بسته‏ذهنی[۱۰] خواهد بود.[۱۱]

یکی از نقطه‏های مهم بیداری‏آفرینی… در طلاّب جوان [این است که] بکوشند که علاوه بر علم حوزه‏ای و عقل کتابی، از علم محیطی و عقل حیاتی (در شعبه‏های گوناگون آن) نیز برخوردار باشند، و این علم و عقل را نیز از طریق‏هایی که دارد کسب کنند و به معلومات همواره به چشم «کمّی» ننگرند، و به معلومات «کیفی» نیز بها دهند، و تنها کمیّت تحصیلات و معلومات کسان و استادان و مدرّسان و مربیان، آنان را مرعوب یا مجذوب نسازد، بلکه به کیفیت معلومات و درسها و دریافتها و عقلها و شناخت‏ها نیز به شایستگی توجه نمایند، و به سختی و سرسختی با بسته‏ذهنی و محدوداندیشی بستیزند، و خود بسته‏ذهن و محدوداندیش بار نیایند. عقل نعمت بزرگ خداست، و اجلّ از آن است که انسان آن را در وجود خود زندانی کند، به هر نامی که باشد.[۱۲]

مطالعه سرگذشت عالمان ربانی و اهمیت آن

مطالعه سرگذشت عالمان ربانی، بسیار سودمند است، و از جهت تربیتی بسیار لازم، یقین است که مطالعه و تأمل در تاریخ انبیا و ائمه(ع)، بیش از اندازه، آموزنده است، به ویژه تأمل در احوال شخصی آنان. در حالات شخصی این پیشوایان، و در اخلاق خصوصی و فردی، و فردی ـ اجتماعی آنان، نکته‏های بسیار هست، نکته‏هایی که باید سرمشق حال و احوال و راه و رفتار یک روحانی باشد. متأسفانه برخی از طلاب و روحانیون، از بابتِ اخلاق و رفتار، وضع خوبی ندارند. نوشته اند که حضرت امام زین‏العابدین(ع)، با آشنایان سفر نمی‏کردند تا مبادا آنان، جانب ایشان را مراعات کنند و ایشان را در کارهای سفر شرکت ندهند. باید اینها سرمشق باشد. نگویید آنان امام بودند. در زندگانی و رفتارِ عالمانِ دین نیز از اینگونه خصوصیات می‏بینیم. اینجاست که می‏گوییم باید طلاب به مطالعه احوال و اخلاق و شرح زندگی عالمانِ بزرگ بپردازند و هر کدام، دستِ کم، یکی دو کتاب، درباره آنان بخوانند و از اخلاق، تواضع، اخلاص، عبادت، ریاضت، تعهد، تعبد، تهجد، و دیگر کمالاتِ آنان، آن بزرگان و بزرگواران، مطلع گردند. همچنین کوشش‏های طاقت‏سوز و زحمات بی‏امان آنان را ببینند و چگونگی حرصِ آنان را در استفاده از لحظاتِ عمر بنگرند و پیشِ چشم، همواره، مجسِّم دارند.

اطلاع از احوالِ این بزرگان، به طلبه موضع می‏دهد، جهت می‏بخشد، اخلاق و تعهد می‏آموزد و خلاصه، شخصیتِ انسان را به قوام می‏آورد.[۱۳]

مطالعه احوال عالمان گذشته و آگاه شدن از چگونگی حال آنان: زهد، تقوی، پشتکار، انسانیت، عظمت، انسان‏دوستی و دیگر صفات برجسته آنان، در سازندگی روح اثری عظیم دارد. طلاب جوان نباید از این منبع عظیم انرژی و نیروی روحی غافل باشند. فواید بسیار دیگری نیز از مطالعه کتابهای زندگانی عالمان بزرگ به دست می‏آید، که همه آنها، به گونه‏ای در وسعت‏دهی به معلومات و قوام‏بخشی به شخصیت طلاب ـ عالمان جوان و دانشجویان رشته‏های مختلف مؤثر است.[۱۴]

کتاب «منیه المرید»

درباره … مسائل [خودسازی و ایثار]… کتاب‏هایی چند نوشته شده است. مطالعه این کتابها لازم است، بلکه می‏توان گفت واجب است. از جمله این کتابها، کتاب «منیه المرید» است، تألیف شیخ بزرگوار، عالم ربانی، شیخ زین‏الدین شهید ثانی. ترجمه‏های فارسی این کتاب نیز منتشر شده است. خوب است هر یک از آقایان، که تاکنون این کتاب را نخوانده‏اند، آن را بخوانند، همواره و مکرر.

میرزای شیرازی بزرگ، درباره این کتاب، چنین مرقوم فرموده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. چقدر شایسته است که اهل علم مواظبت نمایند به مطالعه این کتاب شریف، و مُتَأَدب شوند به آداب مزبوره در آن.» [۱۵]

کتاب «معراج السعاده»

از کتابهای مهم… درباره اخلاق علمی، کتاب «معراج السعاده» است، تألیف عالم عامل، ملا احمد نراقی. این کتاب اهمیت بسیار دارد و باید کتاب بالینیِ طلبه باشد؛ یعنی کتابی که هر شب مقداری بخواند و خود را ـ اگر چه با تمرین بسیار و زحمت ـ با آن منطبق کند. چون بعضی کتابها مطالعه‏ای نیست؛ یعنی اینطور نیست که انسان بخواند و کنار بگذارد، مانند داستان که می‏خوانند و کنار می‏گذارند. مثلاً اگر شما کتابی درباره دستورات ورزشی بگیرید و بخوانید و کنار بگذارید، چه سودی دارد؟ اینگونه کتابی، یا ورقه و دستورالعملی، باید در کنار انسان باشد، و پیوسته قسمتی را بخواند و عمل کند و این حرکت و آن حرکت را انجام دهد و تکرار نماید و سپس به قسمت دیگر بپردازد، تا کم کم آثار ورزش در وجود او پیدا شود و بدنی قوی و سالم پیدا کند. کتبِ اخلاق هم همینطور است، باید انسان فصل‏هایش را، صفحاتش را، یکی یکی، بخواند و عمل کند، و خود را از «نو» بسازد و چون در یک مرحله موفق شد، به مرحله دیگر برود.[۱۶]

«اَلعُروه الوُثقی» سید جمال‏الدین اسدآبادی؛ کتاب درسی حوزه‎ها

در کتاب «بیدارگران اقالیم قبله»، در بخش مربوط به «سید جمال‏الدین اسدآبادی»، مطالبی مهم و یادآوریهایی لازم، دربارۀ مجلّۀ انقلابی «العروة الوثقی» ـ که با همّت و همکاری سید جمال‏الدین و شیخ محمد عبده انتشار یافت ـ به قلم آوردم[۱۷] و این کتاب[۱۸] را به عنوان مهمترین منبع استخراج افکار و پیشنهادها و آموزش‏های «سیاسی ـ دینی» و «سیاسی ـ اجتماعی» سید جمال‏الدین معرفی کردم و نوشتم: «این کتاب نباید تا این اندازه مغفول و مجهول ماند، کتابی که نوشته‏اند: «جهان خفته اسلام را بیدار کرد»؛ کتابی که آن را «مشعل آزادیخواهی، خوانده‏اند». و در همانجا گله‏گزاری کردم که چرا این عروه الوثقای سیاسی مانند عروه الوثقای فقهی، مورد توجه و شرح‏نگاری و حاشیه‏نویسی قرار نگرفته است؟! و پیشنهاد کردم که این کتاب جزو کتب درسی حوزه‏ها قرار گیرد.

در پیوست‏هایی که برای کتاب «سیری در اندیشه سیاسی عرب» تألیف مرحوم دکتر حمید عنایت ـ نگاشتم نیز نوشتم: «… برای رهایی بخشیدن شرق و اسلام از چنگال استعمار باید به هدف والای او (سید جمال‎الدین) پیوسته بیندیشند، یعنی: اتحاد ممالک و اقوام اسلامی و بازگشت به تربیت‏های راستین قرآنی. در این باره باید کتاب «العروه الوثقی» را بارها خواند و بلکه در حوزه‏های مربوط درسی کرد…»[۱۹].[۲۰]

«از چشمه کویر» استاد محمدتقی شریعتی

یکی از آثار بسیار ارجمند و پرمحتوی و غنی و خواندنی استاد [محمدتقی] شریعتی، کتاب «از چشمه کویر» است.[۲۱] من به هر خواهان معرفت‏های دینی به ویژه جوانان عزیزی که به اعتقادات خود و حفظ این اعتقادها علاقه دارند (بلکه حفظ عقیده حقّ خویش را یک واجب دینی می‏دانند)، و در پیِ یافتن نکته‎هایی دانستنی و سازنده درباره شناخت‎های عقیدتی هستند سفارش می‎کنم که حتماً این کتاب را بخوانند و از آن هر چه بیشتر استفاده کنند؛ و بدانند که آگاهی و بیداری هیچ منافاتی با پایبندی به اعتقادات دینی و جدا کردن «حق» از «باطل»، و تأکید بر «حق» و نفی «باطل» ندارد. [۲۲]

«تکاپوگر اندیشه‏ها»؛ زندگی و اندیشه علامه جعفری

نگاهی گذرا به کتاب دکتر نصری می‏افکنیم، چه به بخش نخست و چه بخش دوم. محقّق جوان در این بخش (اندیشه‏ها و دیدگاه‏ها)، زیر ۱۹ عنوان ـ و عنوان‏های فرعیی بسیار پرتنوّع و پرمطلب، مسائل بسیار ارزنده‏ای و افکار بلند و درخشانی را از خلال آثار استاد جعفری در آورده است، و معلوماتی وافر، به صورتی شایسته و علمی، به خوانندگان خود عرضه کرده است. این کتاب، آقای جعفری را حتی به کسانی که سالها با ایشان آشنایی داشته‏اند، از نو معرّفی می‏کند، و گستردۀ آفاق فکر و دانش خدمات ایشان را می‏نمایاند. پس بهتر این است که از خوانندگان دکتر نصری بخواهم، که به ویژه این بخش را با دقت و حوصله ـ و حتی مکرّر ـ بخوانند. این عصاره‏گیری و فصل‏بندی افکار چهل سالۀ یک متفکّر بزرگ، از خلال آثاری بی‏شمار کاری آسان نبوده است، امّا کار را بر دیگران آسان کرده است…

و من امیدوارم که کتاب دکتر نصری خوانندگانی فراوان بیابد، و به زبانهایی چند نیز ترجمه گردد. و بدین‏سان ـ بجز اجر اخروی و فیض معنوی که نصیب ایشان خواهد گشت ـ این اثر تربیتی و این کوشش گرانسنگ علمی و فرهنگی و اعتقادی و اجتماعی، از سوی جامعۀ فکر و فرهنگ و تربیت و اعتقاد و تعهّد نیز مورد تکریم قرار گیرد.[۲۳]

کتاب «عیار نقد»

کتاب «عیار نقد» را حتماً و با دقت بخوانید، تألیف استاد دکتر سید یحیی یثربی. ایشان در آن کتاب یادآور شده‏اند که «کلام» و «فلسفه» و «عرفان»، شانسی و با قرعه‏کشی، سه رشته نشده‏اند، بلکه هر یک اصول و مبانی خاص خود را دارند، که باعث تمایز آنها در طول قرون شده است، و در هم ریختن و بهم آمیختنِ آنها (چنانکه در «اسفار» جناب آخوند، به شدت و قوت انجام یافته است)، نه تنها کار مهمی نیست، بلکه زیان‏رسانی به علم و روش و تحلیل و تعقل و «تألٌّه» است.[۲۴]

کتاب «عیار نقد» را ـ که کتاب کوچکی است و خواندن آن وقتی زیاد نمی‏خواهد، اما فکر و تأمل می‏خواهد ـ ملاحظه کنید و مکرر بخوانید. نگذارید در فلسفه، چشم و گوش بسته بار بیایید و تلقین‏های مدرسان و استادان را بپذیرید و مرعوب هیچ شخصیتی از بزرگان تاریخ فلسفه نشوید، در عین اینکه به آنان احترام می‏گذارید. و خلاصه اینکه ـ اگر مدعی عقل‏گرایی هستید ـ در معارف و عقلیات، دنباله‏رو و مقلد نباشید، خودتان باشید و فکر کنید تا بیابید.[۲۵]

منبع: گزیده این نوشتار در پیش شماره ماهنامه «حاشیه»، به صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در
خرداد ۱۳۹۰، منتشر شده است.

---

[۱]. این کتاب در دو جلد اول خود به معارف اسلامی به طور کلی پرداخته است. جلد سوم تا ششم خاص مبحث اقتصادی اسلام است. غالب شهرت کتاب مربوط به جلدهای ۳ تا ۶ است. در این مجموعه، نویسندگان از منظر آیات و روایات با نگرشی امروزی و ناظر به نیازهای اجتماعی به اقتصاد اسلامی و عدالت اقتصادی و اجتماعی پرداخته‏اند. جلدهای ۷ و ۸ این مجموعه به تازگی توسط انتشارات دلیل ما به طبع رسیده است که در زمینه جایگاه و ارزش انسان و معرفی ارزشمندترین وجودی آن و مسئولیت‌های انسان در قبال خداوند، قرآن، معصومین(ع) و جامعه صحبت می‌کند این مجموعه بر اساس نظر نویسندگان آن تا ۱۲ مجلد ادامه خواهد داشت.

[۲]. پیام جاودانه، صص۲۶۲ـ۲۶۱٫ استاد حکیمی در این کتاب معارف بلندی از قرآن را بیان می‏کنند و همگان را به مطالعه همراه با تدبر در قرآن و احادیث دعوت می‏کنند. طالبان برای مطالعه بیشتر به این کتاب مراجعه نمایند.

[۳]. پیام جاودانه، ص۳۵۵٫

[۴]. یا می‏توان در تعریف این دو کتاب چنین گفت: «نهج‏البلاغه، تبلور اعلای تعالیم اسلام است در ساختن جامعه، با نظر به افراد؛ و صحیفه سجّادیه، تبلور اعلای تعالیم اسلام است در ساختن افراد با نظر به جامعه». و روشن است که «ساختن فرد» و «ساختن جامعه» از هم جدا نیست.ح

[۵]. سیری در نهج‏البلاغه، مقدمه.

[۶]. سپیده‏باوران، صص ۹۵ـ۹۴٫

[۷]. پیام جاودانه، ص۱۱۱٫

[۸]. سپیده‏باوران، ص۱۰۰٫

[۹]. پیام جاودانه، ص۱۲۰٫

[۱۰]. البته به شرط حفظ تعهّد و تدیّن و تأثیرگذاری و افق‏گستری، نه گونه‏هایی دیگر که به انفعال شناختی و اندیشه‏ای و عملی و موضعی منجر گردد. از این رو طلاّب و فضلایی مناسب است به اینگونه تماسها ـ در هر جا و به هر شکل ـ بپردازند که مراحلی از خودسازی را گذرانده باشند و مایه‏هایی قوی و کافی از «معارف الهی» و «محکمات اسلامی» به دست آورده باشند و به مرتبه‏ای از استقلال و استغنا در اندیشه دینی و شناخت‏های قرآنی دست یافته باشند.ح

[۱۱]. سپیده‏باوران، صص۱۰۲ـ۱۰۱٫

[۱۲]. سپیده‏باوران، صص۱۰۷ـ۱۰۶٫

[۱۳]. هویت صنفی روحانی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ ۱۳۶۱، صص۶۸ـ۶۷٫

[۱۴]. سپیده‏باوران، صص۱۰۱ـ۱۰۰٫

[۱۵]. هویت صنفی روحانی، ص۷۲٫

[۱۶]. هویت صنفی روحانی، ص۷۳٫

[۱۷]. از صفحه ۳۳ تا ۳۴ و ۴۱ تا ۶۵٫

[۱۸]. از مجله «عروه الوثقی» ۱۸ شماره، در پاریس، به زبان عربی، در فاصله زمانی ۸ ماه (سال ۱۳۰۱ ق ـ ۱۸۸۴م) منتشر گشت. سپس این شماره‏ ها به صورت کتاب جمع‏ آوری گردید، و با مقدمه ‏هایی، از جمله مقدمه حجت‏ الاسلام سید هادی خسروشاهی به چاپ رسید…ح

[۱۹]. سیری در اندیشه سیاسی عرب، صص ۲۷۹ ـ ۲۷۸٫

[۲۰]. سپیده‏باوران، صص۱۵۴ـ۱۵۳٫

[۲۱]. «از چشمه کویر» (مجموعه سخنرانیهای استاد محمدتقی شریعتی)، به کوشش فاضل محترم آقای جعفر پژوم (سعیدی)، چاپ تهران، مؤسسه اطلاعات (۱۳۷۵ش).ح

[۲۲]. سپیده‏باوران، ص۱۸۸٫

[۲۳]. سپیده‏باوران، ص۲۴۴ـ۲۴۰٫

[۲۴]. مرام جاودانه، پاورقی ص۲۲۱٫

[۲۵]. پیام جاودانه، پاورقی ص۸۹٫