سايه برج‌ها بر حريم حرم
عصر شیعه ـ انتقاداتي كه پايه آن، ساخت‌وسازهاي بيرويه و سليقه‌اي است كه نه‌تنها منطبق با هويت مذهبي و معنوي اين شهر نيست بلكه به حريم بصري و منظري حرم مطهر نيز خدشه وارد كرده است.
از سوي ديگر، اين بلندمرتبهسازيها ثبت جهاني حرم مطهر را به عنوان يك اثر تاريخي، عملا غيرممكن ساخته است.
بحث بازسازي بافت فرسوده شهر مشهد و تغيير سيماي حريم حرم مطهر رضوي به نيم قرن قبل برمي‌گردد. به موازات توسعه حريم حرم، اطراف اين مكان مقدس بايد تخريب و با جذب سرمايه‌هاي داخلي و خارجي جامه نو مي‌پوشيد.
اين طرح در اواخر دهه 70 عملياتي شد و موسسه‌اي با مشاركت مسكن و شهرسازي، آستان قدس رضوي و شهرداري مشهد فعاليت خود را آغاز كرد اما با وجود اقدامات گسترده اي كه در اين عرصه انجام شده، به نظر مي رسد اين توسعه پيامدهاي منفي نيز داشته است.
ديگر نمي‌توان سلام كرد
معاون ميراث فرهنگي و گردشگري استان خراسان رضوي درباره تاثيرات منفي بلندمرتبهسازيها بر نماي حرم مطهر مي‌گويد: در گذشته در اين شهر، فرهنگي به نام فرهنگ سلام وجود داشت و مردم شهر از هر نقطه و خياباني مي‌توانستند به امام رضا(ع) سلام بدهند، اما الان ديگر چنين امكاني وجود ندارد.
وي مي‌افزايد: در سال‌هاي 40 تا 45 تمام شهر مشهد پايين‌تر از حرم قرار داشت، به طوري كه حرم به شهر اشراف داشت، اما الان اين ساختمان‌ها هستند كه خودشان را به رخ حرم مي‌كشند.
حسين عباس‌زاده با بيان اين‌كه طرح توسعه اطراف حرم از يك طرح تفصيلي پيروي مي‌كند، ولي همين طرح به درستي رعايت نشده است، مي‌افزايد: هتل‌هايي كه در مسير حرم ساخته شده‌اند، زشت، مرتفع و بدون زيبايي‌هاي معماري ايراني ـ اسلامي هستند.
وي با بيان اين‌كه اين اشتباهات ديگر قابل جبران نيست و نمي‌شود دست به تخريب اين ساخت و سازها زد، تاكيد مي‌كند: شايد بتوان به گونه‌اي ديگر و از طريق نماسازي اسلامي ـ ايراني اين هتل‌ها و مجتمع‌هاي ساخته شده درصدد جبران اين مافات برآمد.
وي معتقد است، اگر شهرداري از اين پس مي‌خواهد همچنان مجوز احداث ساختماني را صادر كند بايد حداقل شروطي از قبيل زيباسازي نما و ظاهر آن را الزامي كند.
نياز به بودجه هنگفت
يك عضو شوراي شهر مشهد هم ضمن تاييد مورد تعرض قرارگرفتن حريم حرم مطهر مي‌گويد: تا چند سال پيش نه‌تنها از هر جهت كه به سمت حرم مي‌رفتيم حرم مشاهده مي‌شد، بلكه از تپه سلام كه ورودي شهر مشهد است نيز حرم قابل رويت بود، اما الان از همين خيابان‌هاي اطراف حرم هم به محض اين‌كه كمي زاويه‌‌مان از مسير مستقيم منحرف مي‌شود، ديگر حرم قابل مشاهده نيست و دليل آن همين ساخت و سازهاي بيرويه و بي‌قواره در اطراف حرم است.
محمدرضا مهرورز با بيان اين‌كه برخي كارشناسان معتقدند تا يك كيلومتر اطراف حرم از هر طرف بايد تسطيح شود، مي‌افزايد: آزادسازي اين حريم بودجه‌اي هنگفت مي‌خواهد.
وي درباره جبران اين مشكل از طريق زيباسازي نماي ساختمان‌ها مي‌گويد: شخصا مخالف اين نظر هستم، چراكه به نظر من زيباسازي از طريق تكرار معماري گذشته، كار چندان جالبي نيست و ما بايد به دنبال يك طرح مناسب باشيم و تا رسيدن به چنين طرحي عملا نبايد كار ديگري انجام دهيم.
مديركل سابق ميراث فرهنگي خراسان رضوي نيز در اين مورد مي‌گويد: طرح توسعه حرم و تخريب بافت فرسوده و بهسازي اطراف حرم از حدود 20 سال پيش شروع شد و در آن زمان كساني كه درصدد اجراي اين طرح بودند، اولويت‌شان فقط تسهيل امور زائران در شهر و حرم بود و به مسائل ديگر چندان توجه نداشتند، لذا دست به يكسري تخريب و بازسازي زدند كه منجر به پيامدهاي كنوني شده است.
محسن لشكري با بيان اين‌كه در حال حاضر هم برسر راهكاري كه بتواند هم حضور زائران را تسهيل كند و هم زيبايي معنوي و منظري حرم را رعايت كند اتفاق نظر وجود ندارد، مي‌افزايد: هرچه از اجراي طرح مي‌گذرد، مسوولان بيشتر به آسيب‌هاي آن پي مي‌برند از طرف ديگر طرح توسعه اطراف حرم احتياج به منابع مالي هنگفتي دارد كه شهرداري هم براي تامين اين منابع مالي ناچار به احداث مجتمع‌هاي مسكوني ـ تجاري در اطراف حرم است.
وي با بيان اين‌كه تمام شهر مشهد يك بافت فرسوده است، مي‌گويد: هيچ ارگاني نيست كه بتواند اين منابع هنگفت را تامين كرده و اين املاك را خريده و تسطيح كند. در نتيجه شهرداري با احداث مجتمع‌هاي تجاري، بودجه مورد نياز براي توسعه حريم را تامين مي‌كند. البته در اين زمينه كمي زياده‌روي شده است به عنوان مثال در طرح توسعه قرار بود در هر 1000 متر بنا 100 متر تجاري وجود داشته باشد، اما در حال حاضر در هر 1000 متر 500 متر تجاري وجود دارد.
ثبت جهاني حرم
در كنار بحث تاثير منفي توسعه اطراف حرم بر حريم بصري و منظري آن ثبت جهاني حرم مطهر را نمي‌توان ناديده گرفت، چراكه اين بناي متبرك مذهبي به لحاظ معماري و قدمت ظرفيت ثبت در ليست ميراث جهاني را دارد، هرچند كه به اعتقاد مديركل سابق ميراث فرهنگي خراسان رضوي از آنجا كه شأن امام رضا(ع) اجل از اين مسائل بود هيچ وقت به اين موضوع به طور جدي نگاه نشده و اگر نيز الان بخواهيم به آن بپردازيم ديگر امكانپذير نيست، چراكه ساخت و سازها اين اجازه را نمي‌دهد.
معاون ميراث فرهنگي و گردشگري استان خراسان رضوي نيز با بيان اين‌كه بناي اصلي و گنبد حرم مطهر و چندين مجموعه اطراف آن كه شامل مسجد گوهرشاد و چندين مدرسه مي‌شود، حدود 80 سال پيش به ثبت ملي رسيده‌اند، در مورد قابليت جهاني‌شدن اين حريم مي‌گويد: هر چند بناي اصلي حرم متعلق به قرن چهارم هجري و تزئينات و طلاكاري گنبد و بنا مربوط به دوره صفوي است و به همين دليل بنا داراي ارزش معماري و تاريخي فرهنگي فراواني است، اما بناي اصلي حرم به عنوان يك مجموعه معنوي زيارتي كه سالانه ميليون‌ها زائر را به سوي خود جذب مي‌كند نيز قابليت ثبت در فهرست آثار جهاني را دارد.
عباس زاده در عين حال مي‌افزايد: ساخت و سازهاي بيرويه و غيراصولي اطراف حرم كه مغاير با شرايط و ضوابط يونسكو براي ثبت جهاني است، مانع بزرگ تحقق اين امر است.
فاطمه مرادزاده - گروه ايران