شعر آرماني، ديني، آييني و عاشورايي
عصر شیعه : شعر آرماني و ديني، شعري در جهت آرمان‌گرايي و تبليغ و ترويج يک مذهب و مکتب است. بين شعر آرماني و شعر ديني به اصطلاح استادان منطق صوري، رابطة عموم و خصوص حاکم است.
1 ـ درآمد
يعني هر شعر ديني و آييني، شعر آرماني است، ولي هر شعر آرماني، شعر ديني و آييني نيست. براي مثال، اگر شاعري کمونيست و توده‌اي، بنا به عقايد خود و در راستاي اهداف و آرمان‌هاي خود شعري بگويد، آن شعر، آرماني است، ولي ديني و آييني نيست.
در اينجا تبيين تفاوت شعر ديني و آييني هم لازم است. شعر ديني، هر شعري است که در ترويج هر ديني اعم از الهي و وحياني و بر حق يا بشري و غير الهي بلکه باطل سروده شده باشد امّا شعر آييني در اصطلاح ادبيات امروز به اشعاري اطلاق مي‌شود که منحصراً در ترويج تشيع يا مدح و مرثيه معصومان شيعه سروده شود. به شعر آييني برحسب مورد، يعني در تقسيم‌بندي ريزتر، شعر ولايي يا شعر عاشورايي هم گفته مي‌شود.
ريشه اين «ژانر» يا «گونة ادبي يعني شعر آييني» از جهت تاريخي به عصر آل‌بويه مي‌رسد که از آن عهد باز، به نقل عبدالجليل رازي در کتاب النقض (چاپ محدّث ارموي) شاعران و شعرخوانان شيعه به سنّت «مناقب‌خواني» (در برابر «فضايل‌خواني» اهل سنت) به سرايش، بازخواني، دکلمه و خوش‌خواني اين‌گونه اشعار مي‌پرداخته‌اند.
اولين سرايندگان اشعار آييني به زبان فارسي عبارتند از: کسايي مروزي، ناصرخسرو قبادياني، قوامي رازي و محتشم کاشاني. امّا شايد مهمترين و منسجم‌ترين اثر کلاسيک در شعر آييني مثنوي دوازده هزار بيتي «علي‌نامه» متعلق به ربيع بيهقي باشد که آن را پنجاه سال پس از اختتام شاهنامة حکيم ابوالقاسم فردوسي و در تقابل با آن سروده است. اين نسخه نويافته در سال‌هاي اخير به اهتمام دکتر شفيعي کدکني و دکتر محمود اميد سالار چاپ شده است.
2 ـ شعر ديني
شعر ديني به معناي عام، هر شعري است که برآمده از اعتقادات ديني يک شاعر در حوزة هر ديني باشد. تعريف جامع و مانع دين به طور عام يعني باورمندي به يک امر قدسي (از نگاه باورمند چه حق چه باطل چه خداوند يکتا و چه بت‌هاي مشرکين) و انجام يک سلسله مناسک براي ايجاد ارتباط با آن امر قدسي (اعم از نماز که قربة الي الله انجام مي‌شود يا اعمال فردي و جمعي انسان‌هاي بدوي اعم از قرباني کردن انسان براي فرو نشاندن خشم خدايان يا حرکت‌هاي تند و پرشور قبائل بدوي).
مسلّم است که در اديان غيراسلامي، اشعار زيادي به زبان‌هاي مختلف دربارة اديان مختلف سروده شده است. براي مثال، در ديانت مسيحي، اشعار زيادي به عنوان سرود ربّاني يا نيايش hymm وجود دارد که آنها را در مراسم نيايش در کليسا به طور دسته‌جمعي همراه يک ساز مذهبي قرائت مي‌کنند. سخن ما در اينجا محدود به شعر ديني در قلمرو ايران و به اختصاص در زبان فارسي است. بنابراين فقط براي نمونه به سلسله‌مراتب تاريخي از اشعار ديني غير اسلامي سخن مي‌گوييم و بعد به دورة اسلامي مي‌رسيم.
اشعار ديني غير اسلامي
اشعار ديني غير اسلامي فراوان است. سخن ما در اين گفتار تنها به ادياني که در فرهنگ ايران و کشورهاي هم‌جوار سابقه دارد، محدود است.
شعر ديني زرتشتي
گات‌هاي زردشت (دين‌آور بزرگ ايران‌باستان)، قديمي‌ترين شعر ديني با منشأ ايراني است. در قرن هفتم نيز شاعري به نام کيکاوس رازي، مثنوي بلندي به نام زراتشت‌نامه ساخته است که آبشخور آن، سرگذشت و آموزه‌هاي زرتشت است. سراية «از اين اوستا» سرودة مهدي اخوان ثالث (م. اميد) نيز از اين مقوله است.
شعر ديني مانوي
مزامير ماني، پس از گات‌هاي زرتشت، مهمترين شعر ديني با منشأ ايراني است. کيش ماني، آميزه و التقاطي از سه دين زرتشتي، مسيحي و بودايي بود. راهبان مانوي، مزامير ماني را با صداي بلند (به جهر) مي‌خواندند و اکثريت مانويان که سمّاعين (نيوشندگان) ناميده مي‌شدند، فقط آنها را گوش مي‌دادند.
شعر ديني بودايي
سرگذشت و آموزه‌هاي بودا در احاديث اسلامي از جمله در کمال‌الدين ابن‌بابويه و بحارالانوار مجلسي (به عربي) و عين‌الحيات (به فارسي) در قالب داستان بوداسف و بلوهر مطرح شده است. اين متن را شاعران مختلفي به فارسي به نظم درآورده‌اند که معروف‌ترين آنها منطق عارفان: داستان بوداسف و بلوهر سرودة زنده‌ياد استاد سيدعلينقي امين (1297-1379) است.
شعر ديني مسيحي
مهمترين شعر ديني مسيحي در زبان فارسي، قصيدة ترسائيه خاقاني شرواني در ادبيات کلاسيک و سراية «مرگ ناصري» اثر احمد شاملو در قالب شعر نو است.
شعر ديني اسلامي
شعر ديني اسلامي به زبان فارسي شامل اشعاري است که در نيايش خدا و توحيد و معرفت الهي، يا ستايش و نعت پيامبر و پيشوايان دين مبين اسلام سروده شده باشد. الهي نامه‌ها بارزترين نمونه‌هاي اين‌گونه اشعارند و ديباچه‌هاي تقريباً همة مثنويات شاعران بزرگ (به استثناء مثنوي مولانا)، در توحيد و مدح بزرگان دين است.
3 ـ شعر آييني و قرائت‌هاي مختلف آن
در عرف ادبي معاصر، شعر آييني به شعر ديني فارسي در مدايح و مراثي چهارده معصوم در مذهب شيعة دوازده‌امامي اطلاق مي‌شود. بنابراين، شعر آييني از جهت سنتي، يا مدح است يا مرثيه. امّا از جهت مطالعات جديد، آنها را مي‌توان به زاويه ديدهاي متفاوت از جهت رويکرد سرايندگان تقسيم کرد:
1 ـ بعضي اشعار آييني جنبة حماسي يافته‌اند مثل خاوران‌نامة ابن حسام خوسفي (وفات 875ق) راجع به حملة خيالي امام علي و مالک اشتر به خاوران و جنگ ايشان با پادشاهي به نام قباد.
2 ـ بعضي اشعار آييني جنبة عرفاني و اشتياقي يافته‌اند مانند زبدةالاسرار صفي‌علي‌شاه يا گنجينه‌الاسرار عمان ساماني.
3 ـ بعضي اشعار آييني جنبة مرثيه و ماتم‌سرايي صرف دارند مانند دوازده‌بند محتشم يا اشعار جوهري و جودي خراساني.
4 ـ بعضي اشعار آييني جنبة اخلاقي و اجتماعي دارند مثل اشعار شهريار:
علي آن شير خدا، شاه عرب
الفتي داشته با او دل شب
پادشاهي که به شب برقع‌پوش
مي‌برد بار يتيمان بر دوش
5 ـ بعضي اشعار آييني جنبة انقلابي و بيدارگرانه دارند مانند اشعار علي موسوي گرمارودي
3-1 ـ شعر آييني در گذشته
شعر آييني فارسي دو گونة اساسي دارد: يا حماسي است با محوريت فتوحات و شجاعت امام علي(ع) يا تراژدي با محوريت شهادت امام حسين(ع).
الف. اولين حماسة بزرگ علوي، علي‌نامه است که پنجاه سال پس از شاهنامة فردوسي سروده شد. ديگر اشعار آييني حماسي عبارتند از: خاوران‌نامه اثر ابن حسام خوسفي، شاهنامه نبوي علوي اثر حيرتي توني، غزوه‌نامة اسيري اثر اسيري، حمله حيدري اثر ميرزامحمد باذل، تتمة حملة حيدري باذل اثر ابوطالب فندرسکي اصفهاني و حملة حيدري اثر ملا بمانعلي کرماني.
ب. مهمترين اشعار مرثيه با دوازده‌بند محتشم کاشاني (شاعر معاصر شاه طهماسب صفوي) شروع مي‌شود و بيش و کم بعد از او همة شاعران ايراني ولو آن که داعية دين‌داري هم نداشته‌اند به خلق اشعاري در مرثيه امام حسين زبان گشوده‌اند، حتي ايرج‌ميرزا که گفته است:
رسم است هر که داغ جوان ديد دوستان
رحمت برند خاطر آن داغديده را
آيا که گفت تسليت خاطر حسين
روزي که ديد اکبر در خون تپيده را
3-2 ـ شعر آييني در روزگار ما
در عصر ما نيز صدها دفتر و ديوان شعر آييني به چاپ رسيده است که از آن ميان، من خود بر هفت کتاب در اين زمينه، مقدمه نوشته‌ام، از جمله:
1ـ اشعار مذهبي دکتر نصرت‌الله کاسمي که شعر او همراه شعر زنده‌ياد اميري‌فيروزکوهي برندة جايزة شعر حسينية ارشاد در قبل از انقلاب شد.
2ـ انوار معرفت: مجموعه اشعار آييني استاد علي آهي (رئيس فقيد جامعة مداحان)
3ـ از مدينه تا شام، اثر محمدحسن فخيمي (مرآت ابهري)
4ـ اشعار آييني کوثر، اثر قولي مياب(کوثر)، از انتشارات مؤسسة بعثت (تحت مديريت خطيب فخرالدين حجازي نامدار مذهبي).
5ـ شراب کوثر، اشعار آييني شادروان محمودميرزا رضايي متخلص به شکوفه يزدي.
4 ـ شعر عاشورايي
به اشعاري که به اختصاص دربارة تراژدي شهادت امام حسين و يارانش سروده شود، شعر عاشورايي گفته مي‌شود، اين‌گونه شعرها در گذشته اغلب جنبة مرثيه و نوحه داشت ولي در عصر ما توأم با تبليغ فرهنگ شهادت و ايثار و جهاد صبغة مبارزة اجتماعي و سياسي در برابر ظلم و استبداد يافت.
از اولين شعرهايي که با اين اهداف، ورد زبانها شد، غزلي به مطلع زير اثر طبع خوشدل تهراني بود که من آن را اول بار از دهان خود شاعر در سال 1344 يعني درست پنجاه سال قبل روز جمعه‌اي در منزل مرحوم آيت‌الله غروي‌کاشاني در سه‌راه سيروس در تهران شنيدم.
نخستين فلسفة قتل شاه دين اين است
که مرگ سرخ، به از زندگي ننگين است
نه ظلم کن به کسي، نه به زير ظلم برو
که اين مرام حسين است و منطق دين است
شعر عاشورايي در جريان انقلاب اسلامي سال 1357 به بعد، در خدمت انقلاب قرار گرفت و شاعراني چون حميد سبزواري، علي معلم‌دامغاني، علي موسوي‌گرمارودي و طاهره صفارزاده به شعر عاشورايي قرائتي سياسي و انقلابي دادند که با کتاب شهيد جاويد تأليف زنده‌ياد صالحي‌نجف‌آبادي شروع شده بود. استاد شفيعي‌کدکني هم شعري عاشورايي دارد که تحت تأثير همين جوّ سياسي قبل از انقلاب سروده شده است:
آن که از مکتب آزادگي‌ات درس آموخت
پيش آمال ستمگر ز چه تسليم شود؟
زور و سرماية دشمن نفريبد او را
که اسير ستم مردم دژخيم شود
ما در اينجا فقط نمونه‌هايي از شعر عاشورايي را از ادبيات کلاسيک نقل مي‌کنيم.
قوامي رازي در نيمة اول قرن ششم هجري گفته است:
روز دهم ز ماه محرم به کربلا
ظلمي صريح رفت به اولاد مصطفي
سيف فرغاني شاعر قرن هفتم و از معاصران سعدي گفته است:
اي قوم در اين عزا بگرييد
بر کشتة کربلا بگرييد
مولانا فرموده است:
کجاييد اي شهيدان خدايي
بلاجويان دشت کربلايي
خاقاني:
علوي دوست باش خاقاني
کز عشيرت علي‌ست فاضل‌تر
هر که بد بيني از نژاد علي
نيک‌تر دان ز خلق و عادل‌تر
بدشان نيک‌تر ز مردم دان
نيک‌شان از فرشته کامل‌تر
فخرالدين عراقي، امامي هروي، سلمان ساوجي، خواجوي‌کرماني، و صدها شاعر ديگر اشعار ديني فراواني دارند که در اينجا نيازي به ذکر نام همة آن بزرگان عرصة شعر و ادب فارسي نيست.
5 ـ آسيب‌هاي شعر آييني
آسيب‌هاي شعر آييني دو نوع‌اند:
الف ـ غلو در مدح پيشوايان که تا سر حد شرک پيش مي‌رود.
ب ـ وهن و بي‌حرمتي به خاندان حضرت رسول که براي
غمگين کردن هر چه بيشتر مخاطبان و به اصطلاح گريه گرفتن از عزاداران سروده شده است.
6 ـ نتيجة کلام
شعر آرماني اعم از شعر ديني و غير ديني است زيرا مي‌تواند براي ترويج هر عقيده و هر مذهب و هر مکتبي باشد. شعر ديني هر نوع شعري است که براي تبليغ هر دين و مذهبي اعم از حق و باطل سروده شده باشد. شعر آييني شعري است که در مدايح يا مراثي معصومان شيعه باشد و شعر عاشورايي شعري است که دربارة مصائب سرور شهيدان امام حسين و اهداف نهضت آن حضرت باشد.
* منابع:
1 ـ آهي، علي، انوار معرفت: مجموعه اشعار آييني، با مقدمة سيد حسن امين و فضل‌الله دروش، تهران، 1392.
2 ـ انساني، علي، چراغ صاعقه: مرثيه از مدينه تا مدينه، با مقدمه علي موسوي‌گرمارودي، تهران، نشر جمهوري، 1388.
3 ـ امامي، نصرالله، مرثيه‌سرايي در ادبيات فارسي، اهواز، جهاد دانشگاهي، 1369.
4 ـ امين، سيدحسن، مقدمه بر انوار معرفت: مجموعة اشعار آييني استاد علي آهي، فصلنامه هنرپو، سال سيزدهم، شمارة پنجاه و يکم (تابستان 1394)، صص 5-9.
5 ـ صفا، ذبيح‌الله، تاريخ ادبيات در ايران (تلخيص سيد محمد ترابي)، تهران، نثر فردوسي، 1367.
6 ـ مجاهدي، محمدعلي، «کيان شعر آييني در زبان فارسي» سايت www.noormags.com (شعر آييني).
7 ـ منيري، حجت‌الله، سيري در شعر آييني از آغاز تاکنون، فصلنامة هنرپو، سال دهم، شمارة سي و نهم (تابستان 1391)، صص 12-17.