حقوق متقابل دولت و ملت در کلام امام علی (ع)
ستاره مهدی زاده- انسان به عنوان یک موجود اجتماعی که همواره خواستار رفاه و زندگی سعادتمندانه ای است، می بایست بخشی از کارهای اجتماع را به عهده بگیرد، و با همنوعان خود همکاری کند.
بدیهی است که زندگی اجتماعی، نیازمند مقرراتی است تا وظایف افراد را تعیین و حدود روابط را مشخص کند. این مساله منشاء پیدایش حقوق می گردد. حقوق، مجموع قواعد و قوانینِ لازم اجرایی است که به منظور حفظ نظام جامعه و تنظیم روابط افراد و ملل تنظیم می گردد. اما متاسفانه در طول تاریخ این حقوق اجتماعیِ انسان مورد تجاوز قرار گرفته و قربانی ستم و تجاوزکاری قدرت طلبان شده است.
صاحبان قدرت و ثروت، حق و تکلیف میان خود و مردم را یک طرفه معنی می کردند. آنان مردم را موظف به اطاعت و فرمانبرداری از خود می نمودند، بدون آنکه حقوق انسانی آنها را رعایت کنند یا اصولاً حقوقی برایشان قائل شوند. در عین حال، تاریخ شاهد حضور فرمانروایانی نیز بوده که عدالت و رعایت حقوق مردم از دغدغه های مهم حکومتشان به شمار می آمده است.
چهار سال و اندی حکومت حضرت علی (ع)، نمونه ای بی نظیر در این خصوص است. حضرت علی (ع)، نه تنها به حقوق متقابل دولت و ملت معتقد است، بلکه این حقوق را از همه حق ها بالاتر می داند. (نهج البلاغه / ترجمه دشتی/ خطبه ۲۱۶) از منظرامام علی(ع)، رابطه حقوقی مردم و حکومت، متقابل است. ملت حقوقی دارد که دولت نمی تواند به بهانه های گوناگون آن را نادیده بگیرد یا سلب کند. در مقابل، دولت نیز حقوقی دارد و ملت باید آن را رعایت کنند. در این دیدگاه جامعه زمانی اصلاح می شود که دولت و ملت، حقوق و تکالیف خود را به طور کامل انجام دهند و هیچ یک به حقوق دیگری تجاوز نکند. اگر این همکاری تحقق یابد، مردم، صالح و سعادتمند خواهند شد و در صورت قصور و تنگ نظری یک طرف، جامعه دچار اختلاف و آشوب می شود و فرمانروایان ستمگر، بر مردم حاکم خواهند شد. (نهج البلاغه/ ترجمه دشتی/ خطبه ۲۱۶)
دولت اسلامی باید مصالح ملت را بدون تبعیض در نظر بگیرد. برخورد یکسان و قانون مدار دولت با ملت، از جمله حقوقی است که امام علی (ع) سخت به آن پای بند است. در مکتب امام علی(ع)، هیچ کس بر دیگری فضل و شرافت ندارد، مگر آنکه تقوا و اطاعت الهی داشته باشد. آن حضرت در منشور حکومتی خویش به مالک اشتر، با سفارش به رعایت اصل مساوات، وی را از تخلف و برتری جویی بر مردم باز می دارد و می فرماید: "باید مردم، در میزان برخورداری از حق و قانون، نزد تو یکسان باشند." (نهج البلاغه/ نامه ۵۳) او تا جایی به رعایت مساوات تاکید دارد که به دولت مردان خویش سفارش می کند که: "در نگاهتان به مردم، اعم از نگریستن به گوشه چشم و خیره نگاه کردن و اشاره و سلام، مساوات را رعایت کنید تا قدرتمندان، در مقام تطمیع و ستم بر شما برنیایند و طبقه مستضعف و ناتوان از عدالت شما مایوس نگردند." (نهج البلاغه/ نامه ۲۷)
یکی از مهم ترین ارکان نظام اسلامی، فریضه "امر به معروف و نهی از منکر" است. هر فرد مسلمان، بنا به فرمایش صریح قرآن در درجه اول باید به خود بپردازد.(علیکم انفسکم/ آیه ۱۰۵ سوره مائده) در مرحله بعدی، به خانواده و وابستگان خود توجه کند، و آنان را از آتش دور نگه دارد. (آیه ۶ سوره تحریم) سپس نسبت به جامعه ای که در آن زندگی می کند، بی توجه نباشد. این توجه و نگاه مسئولانه وابسته به رتبه و مقام خاصی نیست. چرا که ساختار جامعه اسلامی، مانند مخروطی است، که رهبر در راس آن و دیگران به مثابۀ بدنۀ آن در قبال یکدیگر مسئولیت دارند. اگر این مسئولیت دو جانبه به نحو احسن انجام گیرد، جامعه همواره در اعتدال و توازن به سر می برد. بنابراین همان گونه که مقامات مافوق می بایست بر اعمال زیردستان خود نظارت کنند، مردم نیز وظیفه دارند بر اَعمال دولت مردان خویش نظارت کنند. از همین رو امام علی(ع) در زمان حکومت خود، از مردم می خواهد بر اعمال حاکمان و نمایندگانش، نظارت کنند و در صورت دیدن خلاف، آن حضرت را آگاه سازند. ایشان همچنین خاضعانه از مردم درخواست می کرد که برای رشد و یاری حکومت، راهنمایی و نصیحت های خود را پیوسته و آشکار و پنهان به گوش آن حضرت برسانند. (نهج البلاغه / خطبه ۳۴)
یکی دیگر از حقوق مردم بر دولت مردان، آزادی انتقاد و شکایت است. عموماً دولت مردان بر اثر کثرت کار از گرفتاری های مردم غفلت دارند. مردم نیز مشکلات فراوانی دارند که جز از طریق طرح آنها با دولت مردان حل نمی شود. امام علی (ع) برای رفع این معضل، دو راه حل ارائه کرده است. اول اینکه دولت، افرادی را که از نظر ایمان و اخلاق مورد اطمینان بوده، بگمارد تا در میان مردم رفته و به جستجو بپردازند و از زوایای امور جاری، خصوصاً از کمبودها و کاستی ها باخبر شوند، و آنان را به اطلاع مسولان امر برسانند. چنانچه می فرماید: "براى دورترین مسلمانان همانند نزدیکترین آنان سهمى مساوى وجود دارد و تو مسئول رعایت آن مى باشى. ... همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روى بر مگردان، به ویژه امور کسانى را که به تو دسترسی ندارند، آنان که از کوچکى به چشم نمى آیند و دیگران آنان را ناچیز مى شمارند. براى این گروه، از افراد مورد اطمینان خود که خدا ترس و فروتنند کسانی را انتخاب کن، تا پیرامونشان تحقیق و مسائل و درخواست های آنان را بی کم و کاست به تو گزارش کنند." (نهج البلاغه/ نامه ۵۳)
دوم نیز در اوقات معین، جلسه عمومی گذاشته شود، تا مردم راحت و بدون واسطه حرف هایشان را به گوش حاکم و یا مجموعه دولت مردان برسانند. امام در نامه خود به مالک اشتر، که به حکومت مصر منصوب شده بود، می نویسد: "بخشى از وقت خود را به کسانى اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصا به امور آنان رسیدگى کنى، و در مجلس عمومى با آنان بنشین و در برابر خدایى که تو را آفریده فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوى آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند."
دولت نیز بر مردم حقوقی دارد که می بایست رعایت شود. کوتاهی ملت در انجام وظایف، به ضرر و زیان خودشان تمام می شود. چرا که دولت توان محدودی دارد. از همین رو در انجام وظایف محوله و برآوردن نیازهای جامعه، به همکاری و همدلی مستقیم مردم نیازمند است. هر اندازه ای که مردم در همکاری های خود نسبت به دولت کوتاهی کنند، به همان اندازه از توان دولت در رابطه با انجام وظایف محوله کاسته می‌شود.
یکی از این وظایف وفاداری به حکومت و نظام است. مردم می بایست در پیمانی که با حکومت و دولت خود می بندند، وفادار باشند. در زمان های گذشته امت اسلامی با رهبر و یا حُکام خود بیعت می کردند. اما در حال حاضر انتخابات و همه پرسی جایگزین بیعت شده است. از آنجا که تشکیل حکومت دینی و حمایت از آن و مقابله با مخالفان، از وظایف مسلمانان است، از منظر قانونی و دینی، مردم نمی توانند پس از شرکت در بیعت و انتخابات، پیمان خود را نقض کنند. امام علی (ع) می فرماید: "همانا مردم، پیش از بیعت آزادند که بیعت نکنند، ولی پس از بیعت، حق بازگشت ندارند."(ارشاد / جلد۱)
یکی دیگر از حقوق دولت بر مردم، خیرخواهی ملت برای دولت مردان است. همه مردم می بایست خیرخواه خدمتگزاران خود باشند و چنانکه قصوری و یا کاستی در کار آنان دیدند، صمیمانه آن را مطرح کنند. امام علی (ع) نیز یکی از حقوق خود بر مردم را این امر دانسته و می فرماید: "اما حق من بر شما... نصیحت و خیرخواهی آشکار و پنهان شما بر من است." (نهج البلاغه / خطبه ۳۴) البته دولت مردان نیز باید ظرفیت و جنبه پذیرش سخنان مردم را داشته باشند، تا این امر به سهولت انجام گیرد. اگر مردم، دولتمردان خود را افرادی خدمتگزار بدانند که در جهت تأمین مصالح آنان می‌کوشند، در این صورت مردم از هرگونه خیرخواهی و تذکرات سازنده دریغ نمی‌ورزند، و همواره در تثبیت و استحکام پایه‌های دولت و نظام حاکم می کوشند. چرا که نصیحت به مسئولان نظام یکی از مهمترین واجبات عبادی - سیاسی ملت است که در دستورات أکید پیامبر اسلام(ص) به آن تصریح شده، می‌فرماید: "یکی از اموری که وجدان پاک هر فرد مسلمان از آن فروگذاری نمی‌کند، اندرز پاک و بدور از آلایش، نسبت به مسؤ‌ولان و دولتمردان است." (بحار الانوار/ جلد ۷۵)
حقوق دولت بر مردم، در بیعت و خیرخواهی برای دولت مردان منحصر نمی شود. آنها باید در استمرار حکومت و استحکام آن نیز نقش مثبت داشته باشند. پیروی از فرمان های حکومت، بخشی از این وظایف به شمار می آید، چنان که در حدیثی از امام علی(ع) آمده است: "اما حق من بر شما آن است که هر گاه شما را فرامی خوانم، بپذیرید و هر زمان فرمان می دهم، پیروی کنید." (نهج البلاغه/خطبه ۳۴) هنگامیکه مردم به دولت منتخب خود رای دادند تا برای رفاه و سعادت آنان بکوشد، شایسته نیست که با او در اجرای برنامه هایش همکاری نکنند. حفظ نظام ایجاب می کند که تمامی برنامه های دولت اجرا شود و مردم نیز همراهی کامل نمایند. برای نمونه، کوتاهی در اجرای قانون مالیات، موجب تضعیف دولت در اجرای برنامه ها و ناتوانی در اِعمال سیاست گذاری ها می شود. چرا که دولت باید در تمامی ابعاد اداره کشور نیرومند باشد و این نیرومندی با پشتوانه مالی کافی فراهم می آید.
نویسنده : ستاره مهدی زاده