کربلا بدون حرم وزیارت حضرت ابالفضل (ع)، کربلا نمی شود

عصر شیعه ـ از ديرباز به موازات توجه و عنايت به ساخت، توسعه و تزيين حرم امام حسين(عليه السلام) همواره به اين مرقد مطهر نيز بذل توجه شده است. اگر چه نخستين بقعه و بنا و گنبد حرم را عضد الدوله، در قرن پنجم هجري ساخت اما از قرن هاي نخستين اسلامي به اين مرقد توجه ويژه اي شده است. پس از بناي قبه و بارگاه توسط عضد الدوله، پادشاهان صفوي عنايت خاصي نسبت به اين مكان مقدس داشتند و تحولات چشم گيري در بنا و سعي وافري در بازسازي آن به عمل آوردند. شاه طهماسب صفوي در 1032 ق با كاشي هاي زيبا به تزيين گنبد پرداخت و ضريحي روي صندوق خاتم نصب كرد و آن را روي قبر قرار داد. او هم چنين، رواق و صحن را تعمير و بازسازي كرد و براي فرش كردن حرم فرش هاي گران بهايي ارسال كرد.
نادر شاه افشار در 1153 ق، هديه ها و جواهر نفيسي به حرم هديه كرد و به آينه كاري برخي از بناهاي حرم پرداخت. در دوران او صندوق روي قبر نوسازي شد. او چهل چراغي نيز براي قرار دادن شمع ها جهت روشنايي حرم هديه كرد.
در دوران قاجاريه، محمد شاه قاجار ضريح نقره اي بر روي مرقد آن حضرت نصب كرد. اين كار را حاجي محمد حسين خان صدر اصفهاني وزير انجام داد. نوسازي حرم، رواق و صحن نيز از كارهاي اين دوره بود.
حرم حضرت ابوالفضل، از تخريب و غارت وهابيان در 1216 ق در امان نبود و همانند حرم امام حسين(عليه السلام) به غارت رفت. فتحعلي شاه براي بازسازي و جبران خسارت هاي وارده بر اثر تهاجم وهابيان اقدام هاي مهمي انجام داد از جمله حرم را نوسازي و گنبد را كاشي كاري كرد.
در 1263 ق سلطان عبدالحميد عثماني، هديه هايي از جمله دو شمعدان با شاخه هاي طلا به حرم هديه كرد و سه سال بعد سلطان عبدالمجيد عثماني به نوسازي بناي حرم پرداخت. مادر وي نيز پرده هايي از حرير را به حرم تقديم كرد. در سال 1366 ق كار سنگ فرش كف و ديواره هاي صحن و حرم به وسيله افراد نيكوكار ايراني، زير نظر آيت الله شهرستاني، آغاز شد. سي كاميون بزرگ از آن سنگ ها، كه از ايران وارد شده بود، در بازسازي حرم ابوالفضل(عليه السلام) به كار رفت. برخي از اين سنگ ها را حاج محمد حسين حجار باشي زنجاني و برخي ديگر را بازرگانان و تاجران ايراني تهيه كرده بودند.
در سال 1355هـ ق سيد مرتضي توليت آستانه حرم ابوالفضل ( عليه السلام ) اقدام به نصب در نقره‌اي در ايوان طلا نمود و در دو سوي لنگه‌هاي در دوبيت از شيخ يعقوبي را نوشت.در سال 1375هـ ق گنبد مرقد مطهر طلاكاري شد و درآن هنگام سيد محسن حكيم دستور ساخت ضريحي طلايي را داد تا در اصفهان ساخته شود، ضريح مذكور پس از ساخته شدن، طي مراسم با شكوهي از شهرهاي مرزي ايران و عراق عبوركرده وارد شهر كربلا شد و روي قبر مطهر نصب شد
حرم مطهر در مجموع با  4370 متر مربع مساحت شباهت كاملي به حرم امام حسين(عليه السلام) دارد.

صحن و ايوان هاي حرم حضرت عباس عليه السلام

حرم حضرت ابوالفضل(عليه السلام) را صحن وسيعي به مساحت 9300 متر مربع احاطه كرده است. اين صحن چهار ضلعي است و هر يك از ضلع هاي آن حجره هاي كوچكي دارد كه تعداد آن به 75 حجره مي رسد. اين حجره ها محل اسكان طلبه ها يا محل دفن بزرگان، عالمان، انديشمندان و مردان سياست است.
هر حجره نيز داراي ايوان كوچك است. در ميان هر يك از آن ها، ايواني بزرگ در دو طبقه با حجره هايي قرار دارد. ديوارهاي اين ايوان ها كاشي كاري است و با شكل هاي زيباي هندسي و آيه هاي قرآن كريم تزيين شده است. اين كاشي كاري ها كار محمد حسين بن محمد ابراهيم در 1304 ق است. گنبد و دو مناره را هم او كاشي كاري كرده است. این کاشیکاریها در حال حاضر در دست ترمیم و بازسازی مجدد است .

ايوان طلا
مقابل حرم ايواني به مساحت 320 متر مربع قرار دارد كه در نماي آن از آجرهاي مسي رنگ و طلا كاري استفاده شده است و چند بيت به زبان تركي بر بالاي آن ديده مي شود:
« يازدي خلوصي بر له تاريخ كلك فيض * * * ايتدي بو بارگاهي سلطان حميد تجديد »
اين چند بيت شعر تركي نشان مي دهد كه ايوان در عصر پادشاهان عثماني(سلطان عبد الحميد) تجديد بنا شده است. طلا كاري ايوان را احترام الدوله، همسر ناصرالدين شاه، به سال 1309 ق انجام داده و قسمت هاي باقي مانده را نيز آصف محمد علي شاه لكهنوي به پوشش طلا آراسته است. اين ايوان به وسيله يك در به داخل حرم وصل مي شود كه روي آن اين عبارت به چشم مي خورد: « رجب علي الصائغ ابن مرحوم فتح الله شوشتري عام 1355 ق صاغها النقاش محمد حسن بن مرحوم شيخ موسي كتبها محمد جواد الخطاط ».
دو درِ ديگر از جنس نقره در دو طرف آن قرار دارد و به حرم گشوده مي شود. روي آن ها شعرهايي با تاريخ 1388 ق ديده مي شود.
در ميان لنگه دوم در دايره اي اين عبارت ها نوشته شده است: « انا مدينة العلم و علي بابها. العبد الجاني ابن شمس الدين محمد الاصفهاني محمد علي الحسيني الطباطبايي 1359 ق ».

ايوان بالاسر
اين ايوان در سمت غربي صحن قرار دارد و بر بالاي آن در تاريخ 1304 ق سوره فتح نوشته شده است. كتيبه اي از شعرهاي فارسي نيز در آن به چشم مي خورد. درويش ها در روزهاي محرم در آن به عزاداري پرداخته و آن را با پارچه هاي سياه و كشكول ها و شمشيرها مزين مي كردند.

ايوان شرقي
باب العلقمي يا باب الرضا در اين ايوان قرار دارد. كتيبه اي با تاريخ 1304 ق حاوي سوره حمد و قدر بر بالاي ايوان ديده مي شود كه نام تجديد كننده بنا، حاج نادر توكلي، را در خود جاي داده است.

ايوان جنوبي
اين ايوان در ورودي باب القبله است و كتيبه اي با تاريخ 1304 قو اثر محمد حسين يزدي در آن به چشم مي خورد. بالاي اين ايوان ساعت زنگ دار بزرگي نصب است.

رواق هاي حرم حضرت عباس عليه السلام

حرم مبارك حضرت عباس  (ع) داراي چهار رواق است كه چهار جانب ضريح را احاطه كرده است

رواق شمالي
همان رواقي است كه در ضلع شمالي ضريح مبارك براي ورود به زير زمين و قبر مطهر راه دارد ولي درِ نقره اي آن هميشه بسته است و كسي نمي تواند به آن زير زمين وارد شود. گويند اين جا بر نهرعلقمه مشرف بوده است. در زمان هاي پيشين اين رواق با رواق شرقي و غربي يكي بود و ديوار آن بعدها برداشته شد.

رواق غربي
در سمت چپ و راست آن باب الرواق و باب المراد قرار دارد. باب المراد در 1321ش به سمت ضلع شمال غرب گشوده شد.

رواق شرقي
در اين رواق پنج مقبره وجود دارد.

رواق جنوبي
اين رواق با سه در به ايوان طلا وصل مي شود. درِ اول سمت شرق ايوان قرار دارد. درِ دوم ميان ايوان طلا است كه توليت پيشين حرم در آن جا خاك است و سومين در سمت چپ ايوان است. كف همه اين رواق ها سنگ فرش شده است. اين كار را حاج حسين حجار باشي در 1367 ق انجام داد. سنگ هاي آن باقي مانده سنگ هاي تراشيده شده براي قصر گلستان در تهران بود و هزينه آن پانزده هزار تومان برآورد مي شد.
اين حرم چهار ايوان دارد : ايوان بالاسر، شرقي، شمالي و جنوبي. در بالاي ايوان بالاسر بر روي كتيبه اي سوره فتح و در ايوان شرقي سوره حمد و قدر نوشته شده است.

درب هاي صحن شريف :
صحن مطهر ده درب دارد كه عبارتند از: باب الامام الحسن عليه السلام، باب الامام الحسين عليه السلام باب صاحب الزمان عليه السلام ،باب موسي بن جعفر  عليه السلام، باب اميرالمؤمنين  عليه السلام، باب علی الهادی (ع)، باب الجواد (ع)، باب الرسول (ص) یا باب القبله که درسمت جنوبی صحن و روبه قبله است  و بالای آن ساعت بزرگی نصب شده، باب العلقمی یا باب الرضا (ع) ، باب الفرات

گنبد حرم مطهر حضرت عباس عليه السلام

حرم حضرت ابوالفضل(عليه السلام) يك گنبد و دو مناره دارد. قطر گنبد دوازده متر به صورت نيم كروي با نوك تيز و ساقه اي بلند است كه از آن پنجره هايي با قوس هاي كماني به بيرون گشوده مي شود. ارتفاع آن 39 متر است و نماي داخلي و بيروني آن به صورتي زيبا تزيين شده است. در نماي داخلي آيه هايي از قرآن كريم در ميان كاشي هاي زيبا به رنگ سفيد و به خط ثلث به چشم مي خورد. تاريخ كاشي كاري، بر اساس كتيبه آن، 1305 ق است. اين كار را امين الدوله صدر اصفهاني انجام داده است. در 1375 ق ، نماي بيروني گنبد با روكشي از طلا تزيين شد. اين كار با تلاش مدير اوقاف كربلا انجام يافت و در مجموع 6418 خشت طلا در آن به كار رفت. در قسمت پايين گنبد در نماي بيروني، آيه هايي از قرآن همراه با آينه و طلاكاري نقش بسته است.

كتابخانه حرم مطهر:
اين كتابخانه شامل قرآن‌هاي خطي بسيار نفيسي است كه تعداد آنها به 109 قرآن خطي بالغ مي‌گردد و يكي از آنها قرآني منسوب به امام علي عليه السلام  مي‌باشد. محتويات اين كتابخانه در ليستي ثبت شده است كه دركتابخانه موزه بغداد قرار دارد. استاد ناصر نقشبندي ذكر مي‌كند كه بين اين آثار خطي سه قرآن بسيار نفيس به خط كوفي وجود دارد. كتابخانه حرم وگنجينه آن در يكجا نگهداري مي‌شوند.
بزرگان مدفون در حرم مطهر ابوالفضل  عليه السلام  :
سيد محمد بن محسن زنجاني (متوفي سال 1355هـ ق)
شيخ علي بن زين العابدين پارچيني يزدي صاحب كتاب الزام الناصب في احوال الحجه الغائب.
علامه شيخ علي اكبر يزدي بفروئي از شاگردان علامه اردكاني.
سيد كاظم بهبهاني از شاگردان سيد هاشم قزويني.
علامه سيد عبدالله كشميري.
شيخ ملاعلي اليزدي مشهور به سيبويه.
شيخ كاظم الهر.
شایان ذکر است صحن مطهر حرم حضرت ابوالفضل (ع) با طرحی متفاوت از حرم حضرت امام حسین (ع) در حال مسقف شدن است . عملیات ساخت   گنبدهای شیشه ای تعبیه شده  در  سقف و تیرهای آهنی نگهدارنده آن در کارگاهی که برای این منظور در جوار حرم مطهر در نظرگرفته شده بشدت ادامه دارد . شایان ذکر است در این طرح سعی شده است تا زیبائی حرم  حفظ شود   و زائر بتواند از داخل صحن شریف گنبد و گلدسته ها را مشاهده نماید.

سرداب مطهر حرم :

ازشیخ عباس   که 36 سال خادم حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام در مورد جریان آب دور قبر علمدار کربلا چنین نقل شده است : قبلا دو چشمه در سرداب مطهر وجود داشت که از 400 سال قبل که آب لوله‌کشی نبود این آب مرتب می‌جوشید و از یک طرف وارد و از طرف دیگر خارج می‌شد که مزه و طعم آن آب از بهترین آب معدنی امروز هم بهتر بود و آن سرداب پله داشت مردم می‌آمدند و از آن آب به عنوان تبرک استفاده می‌کردند که آب در تابستان خنک و در زمستان گرم بود، اما یک فرد از خدا بی‌خبر آمد به بهانه اینکه یک ترکی در دیوار حرم اباالفضل پیدا شده گفت، می‌خواهم آزمایش کنم این اب از کجا می‌آید و بعد آن دو چشم را کور کرد و هر چه تلاش کردند، نتوانستند آن دو چشمه احیا شود اما بعد از دو ماه آب دوباره بالا آمد و به سرداب رسید و آن آب اینقدر چشم‌های کور شده را شفا می‌داد .
وی ادامه داد: شما به خوبی می‌دانید اگر آب به مدت 10 روز در یک جا بماند گندیده می‌شود، اما این آب با وجود اینکه درب ورودی آن بسته شده مانند گلاب می‌ماند و در اطراف قبر مطهر حضرت اباالفضل حلقه زده و همچنان بسیار تازه و معطر مانده است. شیخ عباس ادامه داد: این آب به ارتفاع یک متر بالاتر از قبر قرار دارد، اما هرگز وارد مرقد مطهر نشده و من این‌ها را به چشم خود دیده‌ام و بارها شاهد بوده‌ام چقدر افراد کور وارد حرم شده و چند قطره از این آب در چشمان آنها ریخته شده و بینا شده‌اند و یا افرادی دارای امراض پوستی و سرطانی با استفاده از این آب شفا پیدا کرده‌اند.

در سالهای اخیر در ورودی سرداب به روی زائرین  بسته شده است .
گزارش دیگری حاکی است آيت الله العظمي حکيم قدس سره از علماي بزرگ و  مراجع بنام تقليد بود که سالها زعامت حوزه کهنسال نجف را به عهده داشت و در راه نگهباني از دين خدا رنجها به جان خريد. آيت الله سيد عباس کاشاني حائري در مورد حضرت ابوالفضل عليه السلام و سرداب و قبر مطهرش داستاني را در خدمت این مرجع بزرگوار مشاهده کرده که اینگونه نقل کرده است :
«روزي در بيت آيت الله حکيم بودم که کليددار آستان مقدس حضرت ابوالفضل عليه السلام تلفن کرد و گفت: سرداب مقدس حضرت ابوالفضل عليه السلام را آب گرفته و بيم آن مي رود که ويران گردد و به حرم مطهر و گنبد و مناره ها نيز آسيب کلي وارد شود شما کاري بکنيد. آيت الله حکيم فرمودند: من جمعه خواهم آمد و هر آنچه در توان دارم انجام خواهم داد.
آنگاه گروهي از علماي نجف از جمله اينجانب به همراه ايشان به کربلا و به حرم مطهر حضرت ابوالفضل عليه السلام رفتيم. آن مرجع بزرگ براي بازديد به طرف سرداب مقدس رفت و ما نيز از پي او آمديم . اما همين که چند پله پايين رفتند ديدم نشست و با صداي بسيار بلند که تا آن روز نديده بودم شروع به گريه کرد. همه شگفت زده و هراسان شديم که چه شده است؟
من گردن کشيدم و ديدم شگفتا منظره عجيبي است که مرا هم گريان ساخت. منظره اين بود :
ديدم قبر شريف ابوالفضل عليه السلام در ميان آب بسان جايي که از هر سو به وسيله ديوار بتوني بسيار محکم حفاظت شود در وسط آب قرار دارد اما آب آن را نمي گيرد درست همانند قبر سالارش حسين عليه السلام که متوکل بر آن آب بست اما آب به سوي قبر پيشروي نکرد و آنجا را حاير حسيني ناميدند. سلام خدا بر او و سالارش حسين عليه السلام .
منابع :
دکتر احسان بخش – راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق –نشر مشعر -1388
دکتر قائدان – راهنمای عتبات عالیات
سایر کتابها و مطالعات مربوط به کتابخانه تخصصی حج وزیارت
فارس نیوز
مشاهدات خبرنگار اعزامی بعثه مقام معظم رهبری به کربلا در تیر و   مرداد 1390 به همراه عکس و تصویر