نگاه قرآن به دارایی‌های نامتعارف, سه هدف اصلی نظام اقتصادی اسلام
عصر شیعه : خادم‌علی‌زاده اظهار کرد: عدالت و توازن اقتصادی، استقلال و رشد اقتصادی، سه هدف اصلی نظام اقتصادی اسلام از منظر قرآن کریم هستند.
حجت‌الاسلام والمسلمین امیر خادم‌علی‌زاده، عضو هیئت‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به بحث درباره جایگاه اقتصاد در قرآن و همچنین در مکتب اسلام پرداخت و اظهار کرد: در زمینه اهمیت اقتصاد از منظر آموزه‌های دینی بخصوص قرآن کریم باید عرض کنم که قرآن در آیات بسیاری که به نظر بنده بیش از یک‌پنجم آیات قرآن را شامل می‌شود به مسائل اقتصادی پرداخته و به نوعی در این آیات به یکی از مسائل اقتصادی به شکل کلی اشاره کرده است. همچنین در این زمینه تأکید فراوانی بر تصرف در منابع و نعمت‌های خداوند و آبادانی زمین است.
لزوم توجه به مصادیق پیشرفت از منظر قرآن
وی ادامه داد: در این زمینه عوامل تولید همانند آب و زمین در بیش از یکصد آیه قرآن مورد اشاره قرار گرفته است از جمله در آیه ۶۱ سوره مبارکه هود آمده است: «وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ؛ و به سوی (قوم) ثمود برادرشان صالح را فرستادیم، گفت: ای قوم من! الله را پرستش كنید كه معبودی جز او برای شما نیست، او است كه شما را از زمین آفرید و آبادی آن‌را به شما واگذار نمود، از او آمرزش بطلبید سپس به سوی از باز گردید كه پروردگارم (به بندگان خود) نزدیك و اجابت كننده (تقاضاهای آنها) است»
خادم‌علی‌زاده افزود: لازمه این تحویل آبادانی زمین به انسان این است که وسائل لازم را بنا بر فرهنگ تفسیر در اختیار او قرار داده است و انسان‌ها باید تلاش کرده و در هر عصری مصادیق پیشرفت را مد نظر قرار دهند. در شرایط کنونی، اقتصاد دانش‌بنیان که توانسته است فاصله کشورهای پیشرفته را نسبت به کشورهای عقب‌مانده بسیار زیاد کند حاکی از این است که یکی از مصادیق آشکار پیشرفت در هزاره سوم میلادی، اقتصاد دانش‌بنیان است.
سه هدف نظام اقتصادی اسلام
وی ادامه داد: بنابراین آیات قرآن به پیشرفت با مصادیق اصلی خود اشاره دارد. همچنین آیات شریفه دیگری همانند آیه ۷۷ سوره مبارکه قصص که از جمله صریح‌ترین آیاتی است که مسلمان را به جمع مطلوب بین دنیا و آخرت فرا می‌خواند، آمده است: «وَابْتَغِ فِیمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِیبَكَ مِنَ الدُّنْیا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا یحِبُّ الْمُفْسِدِینَ؛ و در آنچه خدا به تو داده سرای آخرت را جستجو كن، بهرهات را از دنیا منما، و همانگونه كه خدا به تو نیكی كرده است نیكی كن و هرگز فساد در زمین منما كه خدا مفسدان را دوست ندارد». دلیل این امر این است که قرآن کریم حیاتی را می‌خواهد که شامل هر دو حیات دنیوی و اخروی شود.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی خاطرنشان کرد: موضوع دوم در ارتباط اهداف نظام اقتصادی اسلام است که بنده در این جا به سه مورد از اهداف نظام اقتصادی اسلام در آیات و روایات اشاره می‌کنم که در صدر این اهداف، عدالت و توازن اقتصادی است. دومین مورد استقلال اقتصادی و سوم رشد و پیشرفت اقتصادی و رفاه عمومی است که هر کدام با تفسیر خاص خود دارای اهمیت هستند.
اهمیت عدالت اقتصادی در قرآن کریم
وی افزود: در زمینه عدالت اقتصادی در قرآن کریم در آیه‌ای همانند آیه ۲۵ سوره مبارکه حدید به این مسئله توجه شده و آمده است: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیعْلَمَ اللَّهُ مَنْ ینْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِی عَزِیزٌ؛ ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستادیم و با آنها كتاب (آسمانی) و میزان (شناسائی حق و قوانین عادلانه) نازل كردیم تا مردم قیام به عدالت كنند و آهن را نازل كردیم كه در آن قوت شدیدی است و منافعی برای مردم، تا خداوند بداند چه كسی او و رسولانش را یاری میكنند بی‌آنكه او را ببینند، خداوند قوی و شكست‌ناپذیر است». با این اوصاف نتیجه می‌گیریم که یکی از اهداف مهم نظام اقتصادی اسلام، برپایی عدل و قسط و به تعبیری عدالت اجتماعی است؛ به گونه‌ای که بخش مهمی از مسائل اقتصادی اسلام را موضوع عدالت اجتماعی و تأمین‌های اجتماعی پوشش می‌دهد.
خادم‌علی‌زاده افزود: عدالت هم اصل و هم هدف و هم مبنا است و از این رو هرگاه روش و سیاست‌های اقتصادی جامعه در تضاد با عدالت قرار گیرد، عدالت مقدم است. درباره آیه شریفه‌ای که اشاره شد تفاسیر فراوانی رسیده است. یکی از تفاسیری که وجود دارد این است که منظور از کتاب، کُتب آسمانی است و از آنجا که روح و حقیقت همه کتاب‌های آسمانی از آدم تا خاتم یک چیز است، کتاب در این آیه به صورت مفرد آمده است.
معیار سنجش نیکی‌ها و بدی‌ها در قرآن کریم
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی تأکید کرد: میزان در آیه شریفه به معنای وسیله وزن کردن و سنجش است که مصداق حسی آن همین ترازوهایی است که اجناس را با آنها وزن می‌کنیم اما بی‌شک در اینجا مصداق معنوی آن مدنظر است؛ یعنی چیزی که تمام رفتارهای انسان را می‌توان با آن سنجید.
وی ادامه داد: به بیانی دیگر، احکام و قوانین الهی و به طور کلی آئین او معیار سنجش نیکی‌ها، بدی‌ها، ارزش‌ها و ضدارزش‌هاست؛ لذا در آیه شریفه، پیامبران به سه وسیله شامل دلایل روشن، کتب آسمانی و معیار سنجش حق از باطل مجهز بودند. از جمله آیات اقتصادی دیگری که می‌تواند در ارتباط با مسائل امروز ما در آیات قرآن وجود داشته باشد آیه ۷ از سوره مبارکه حشر است که در آن آمده است «مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیتَامَى وَالْمَسَاكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ كَی لَا یكُونَ دُولَةً بَینَ الْأَغْنِیاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ؛ آنچه را خداوند از اهل این آبادی‌ها به رسولش بازگرداند از آن خدا و رسول، و خویشاوندان او و یتیمان، و مستمندان، و در راه ماندگان است، تا (این اموال عظیم) دست به دست میان ثروتمندان شما نگردد، آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید و اجرا كنید، و آنچه را از آن نهی كرده خودداری نمائید، و از مخالفت خدا بپرهیزید كه خداوند شدیدالعقاب است».
رابطه دارایی نامتعارف و دست‌اندازی به بیت‌المال
خادم‌علی‌زاده افزود: این آیه در ارتباط با دست به دست شدن غنائم و سلطه خاصی است که در بین اغنیا و قشر خاصی وجود دارد و به نظرم اگر امروز موضوع حقوق‌های نجومی وجود دارد، لایه مهمتر آن سوء‌استفاده‌ها و دست‌اندازی‌ها به بیت‌المال در چارچوب فضای خاصی است که بین برخی از صاحب منصبان و صاحبان قدرت دست به دست می‌شود.
وی افزود: در چنین شرایطی یک فضای رانتی ایجاد می‌شود و حتی اگر شخص با حقوق‌های معمولی زندگی کند بعد از ۱۰ سال مشاهده می‌کنیم که صاحب دستمزدهایی می‌شود و پست‌های خاص مالی بین فامیل‌های برخی از افراد دست به دست شده و دارایی‌های کلان و غیرمتعارف به وجود می‌آید. به همین دلیل باید علاوه بر حقوق‌های نامتعارف به دارایی‌های نامتعارف هم اشاره کنیم که خود همین امر می‌تواند منشأ انقلاب سومی در زمینه عدالت باشد و در نص صریح آیات قرآن هم آمده است.
مفهوم قوه اقتصادی در قرآن کریم
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: دومین هدف از اهداف نظام اقتصادی اسلام، استقلال اقتصادی است. در قرآن کریم آیاتی همانند آیه ۶۰ سوره مبارکه انفال وجود دارد که در آن آمده است: «وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَكِیمٌ؛ ولی خداوند این را تنها برای شادی و اطمینان قلب شما قرار داد وگرنه پیروزی جز از طرف خدا نیست خداوند توانا و حكیم است»» چنین آیاتی گرچه گاهی اوقات بدان‌ها اشاره شده، اما من می‌خواهم از زاویه‌ای دیگر به این موضوع از منظر استقلال اقتصادی اشاره کنم.
وی ادامه داد: قوه به استقلال اقتصادی اشاره دارد و اگر این قوه در صدر اسلام، شامل اسب‌های جنگی، نیزه‌های تیز و مانند آن بود امروزه تولید ناخالص ملی قوی‌تر و رشد اقتصادی بالاتر و رشد اقتصاد دانش‌بنیان، علم و دانشی که تجاری‌سازی شود و بتواند ایده را به فناوری تبدیل کرده و در نهایت محصولات دانش‌بنیان را تولید کند، لوازم قوه اقتصادی محسوب می‌شوند.
اهمیت رشد و توسعه اقتصادی در قرآن
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی خاطرنشان کرد: بنابراین قرآن کریم که معجزه جاویدان بوده و برای همه زمان‌ها و مکان‌ها است شاهد مصداق‌های آشکاری از قوت در شرایط امروز ما می‌شود. اگر با این انگیزه به استقبال اقتصاد دانش‌بنیان برویم که امروز یکی از موضوعات مهم پیشرفت جوامع بشری است، این انگیزه و باور دینی موجب می‌شود که به مصداق آیه شریفه «وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیكُمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَفِی هَذَا لِیكُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا عَلَیكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ؛ و در راه خدا جهاد كنید و حق جهادش را ادا نمائید او شما را برگزید و در دین كار سنگین و شاقی بر شما نگذارد این همان آئین پدر شما ابراهیم است او شما را در كتب پیشین و در این كتاب آسمانی مسلمان نامید تا پیامبر شاهد و گواه بر شما باشد و شما گواهان بر مردم بنابراین نماز را بر پا دارید و زكاة را بدهید و به خدا تمسك جوئید كه او مولا و سرپرست شماست چه مولای خوب و چه یار و یاور شایسته ای» (الحج/ ۷۸)، تلاش خود را برای شاختن دانش‌های جدیدتر در راه استقلال اقتصادی بسیار بیشتر کنیم.
وی افزود: سومین موردی که به عنوان اهداف نظام اقتصادی اسلام از آن یاد می‌شود، موضوع رشد و توسعه اقتصادی است و آیه‌ای همانند آیه ۱۳۹ سوره مبارکه آل‌عمران که در آن آمده است: «وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ؛ و سست نشویدو غمگین نگردید و شما برترید اگر ایمان داشته باشید»، به موضوع استقلال اقتصادی اشاره دارد. همچنین خداوند در قرآن کریم فرموده است: «أَوَلَمْ یسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا كَیفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَینَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِیظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ؛ آیا در زمین سیر نكردند و ببینند عاقبت كسانی كه قبل از آنها بودند چگونه شد؟، آنها نیرویی بیش از اینان داشتند، و زمین را (برای زراعت و آبادی) دگرگون ساختند، و بیش از آنچه اینان آباد كردند، عمران نمودند، و پیامبرانشان با دلائل روشن به سراغشان آمدند (اما آنها انكار كردند و كیفر خود را دیدند) خداوند هرگز به آنها ستم نكرد، آنها به خودشان ستم میكردند» (الروم/ ۹). این آیه هم گرچه همانند آیه قبلی در مورد ابعاد اقتصادی قرآن است و در آن آمده است که شخم زدن زمین برای درختکاری و کندن قنات و نهرها مهم است اما در واقع به پرتو وسیع‌تری از رشد و آبادانی هم اشاره دارد و معتقد است اقتدار اقتصادی در سایه رشد و آبادانی حاصل می‌شود و محور اصلی این آیه هم در مورد استقلال اقتصادی است.
توجه قرآن به ابعاد مادی و معنوی زندگی انسان
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی خاطرنشان کرد: با این اوصاف منافع جامعه اسلامی و افزایش اقتدار آن با فعالیت اقتصادی، تولید و رشد اقتصادی در بلندمدت تضمین می‌شود و اما این نگاه به استقلال اقتصادی به عنوان حرکتی بلندمدت برای رشد اقتصادی است.
وی خاطرنشان کرد: درباره سومین هدف از اهداف اقتصادی اسلامی باید گفت که مطالعه اسلام و آموزه‌های اسلامی نشان می‌دهد که قرآن در کنار دستورات عبادی و تهیه حداقل‌های زندگی افراد، به توسعه زندگی فردی و اجتماعی هم توجه کرده است. حتی قرآن کریم در برابر تفکر زُهد‌گرایانه منفی می‌پرسد چه کسی زینت‌های خدا و رزق پاکیزه را بر خود حرام کرده است.
توجه قرآن به تمایلات زیباپسندانه روح انسان
وی ادامه داد: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خَالِصَةً یوْمَ الْقِیامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ؛ بگو چه كسی زینت های الهی را كه برای بندگان خود آفریده و روزیهای پاكیزه را حرام كرده است ؟ بگو اینها در زندگی دنیا برای كسانی است كه ایمان آوردهاند اگر چه دیگران نیز با آنها مشاركت دارند ولی در قیامت خالص برای مؤمنان خواهد بود اینچنین آیات (خود) را برای كسانی كه آگاهند شرح میدهیم» (الاعراف/ ۳۲). این آیه هم به ابعاد اقتصادی قرآن کریم اشاره دارد.
خادم‌علی‌زاده خاطرنشان کرد: نکته‌ای که در این‌باره باید اشاره کرد این است که این آیه و کلا روش قرآن و اسلام به گونه‌ای معتدلانه است و جمود ندارد. قرآن نمی‌خواهد تمایلات زیباپسندانه روح انسان را در هم بکوبد و از سوی دیگر نمی‌خواهد بر اعمال مسرفان و تجمل‌پرستان هم صحه بگذارد و به همین دلیل است که در برخی از روایات در ذیل این آیه آمده است که از برخی امامان می‌پرسیدند چرا لباس فاخر پوشیده‌اید در حالی‌که جد شما علی‌ابن ابی‌طالب(ع) نمی‌پوشید که در پاسخ می فرمودند مردم آن زمان در شدت فشار بودند و باید چنین می‌شد اما مردم زمانه ما زندگی مرفهی دارند و در چنین شرایطی استفاده از این نعمتها مانعی ندارد.
عضو هیئـت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پایان گفت: برطبق نکاتی که بیان شد، قرآن کریم هیچ‌یک از امور زندگی مادی و معنوی را بدون حکم رها نکرده است که از جمله استفاده براساس الگوی قوام است که در آیه شریفه به آن شده است که نه اسراف و نه تبذیر و نه تقطیر یعنی دست را نگه داشتن و خسیس بودن مناسب نیست بلکه براساس الگوی قرآنی قوام، باید بتوانیم از مواهب و زینت‌های دنیا در راستای پیشرفت جامعه خود بهره ببریم.
اکبر ابراهیمی