خوب نمي‌خوريم چيز خوب نمي‌خوريم

 

آقاي دكتر! ما در طب اسلامي اين توصيه را داريم كه قبل از گرسنگي، لب به غذا نزنيد و پيش از سير شدن دست از غذا خوردن برداريد. يك حساب سرانگشتي كنيم و جلوي بسياري از بيماري‌هايي كه با همين اضافه وزن به وجود مي‌آيد را بگيريم، به نظرتان چقدر عمل به اين جمله مي‌تواند بحران‌هاي موجود امروز ما را در عرصه سلامت حل كند. فكر مي‌كنم بد نباشد بحث را از همين‌جا آغاز كنيم.

بي‌ترديد يكي از مباحثي كه در اكثر بيماري‌ها دخالت دارد بحث تغذيه است، با اين حال اين موضوع به وسيله پزشكان عموماً مورد غفلت قرار مي‌گيرد. ممكن است برخي از همكاران ما بايد نقش تغذيه را در پيشگيري از بيماري‌ها جدي بگيرند اما تغذيه را در درمان چندان دخالت ندهند، در حالي كه در طب اسلامي، تغذيه در كنار تمام تدابير درماني جايگاهي ويژه دارد، حتي غذاهاي خاصي براي بيماري‌هاي خاص تجويز مي‌شود. اين جمله را هم كه اشاره كرديد بخشي از رساله ذهبيه است، امام رضا (ع) در اين رساله مي‌فرمايند، وقتي مي‌خواهي غذا بخوري، مراقب باش پيش ازسير شدن دست از غذا بكشي و تا گرسنه نشدي وارد غذا نشوي، در ادامه تأكيد دارند كه معده را سه قسمت كن؛ يك بخش را به غذا اختصاص ده، يك قسمت را به آب و يك بخش را به هوا- يك سوم حجم معده خالي بماند- حتي در غذا خوردن حضرت مي‌فرمايند، لازم نيست انسان در طول شبانه‌روز سه وعده غذا بخورد. تجويز امام سه وعده به جاي شش وعده است. طبيعي است به خاطر فاصله ميان وعده‌ها قند، چربي و مواد ديگر سوخته مي‌شود و غذا وقتي به بدن مي‌رسد كه واقعاً بدن به آن نياز دارد. درباره طرز خوردن غذا هم دستورات جالبي مطرح شده است، اينكه ما چگونه وارد غذا شويم. بنده در احوالات برخي كشورها مثل هند ملاحظه كردم كه ورود آنها به غذا مثل ورود به يك آيين رسمي است. چطور ما با مقدمات و مراسم وارد نماز مي‌شويم، آنها هم پيش از ورود به غذا حمام مي‌روند، بهترين لباس‌شان را مي‌پوشند و وارد غذا مي‌شوند.

آيا در اين زمینه رواياتي هم داريم؟

من در روايات معصومين (ع) حتي ديده‌ام كه آمده است: خوردن غذا بدون وضو كراهت دارد، يكسري از اين مباحث در كتاب «الاطعمه و اشربه» كه يك جلد و اندي از 20 جلد كتاب شريف «وسايل الشيعه» است، اختصاص به تغذيه دارد؛ غذاهاي حلال، ‌حرام، مكروه. توصيه ما اين است كه قبل از غذا وضو بگيرند و با همان آب وضو وارد غذا شوند، بعد با نمك شروع كنند، غذا را آهسته ميل نمايند، وسط غذا آب نخورند، آخر غذا معمولاً از سركه استفاده كنند. در بعضي از روايات هم آمده كه شيريني بخورند كه البته اين اختلاف برحسب متفاوت بودن مزاج‌هاست. نكته مهم ديگر اين است كه چند نوع غذا را با هم نخورند. در احوالات علي‌بن ابيطالب (ع) آمده است، حضرت بسيار تأكيد داشتند كه از چند نوع غذا ميل نكنند، پيامبر (ص) اگر مي‌خواستند دو نوع غذا ميل كنند شير را با خرما مي‌خوردند، نان را با نمك يا حليم را با انگور میل می‌کردند، غذاهاي گوشتي را آنقدر كه ما مي‌خوريم نمي‌خوردند. سبزيجات كنار سفره بزرگان ما بوده، سركه كنار سفره‌شان بوده، اكثراً از نان جو استفاده مي‌كردند.

اين در حالي است كه امروز غلبه تغذيه ما با گوشت است.

بله، در اين زمينه پيامبر(ص) فرمودند اگر يك روز غذاي گوشتي مي‌خوريد يك روز فاصله بدهيد، لبنيات بخوريد، يك روز غذاي گياهي بخوريد. ما در طرز مصرف و انتخاب گوشت اشكالات فراواني داريم. خانم‌هاي ما بيشتر از هر گوشتي، گوشت مرغ را مي‌شناسند، در حالي كه گوشت مرغ در مقايسه با گوشت حيوانات ديگر درجه كيفي پاييني دارد.

ما گوشت شتر را نمي‌شناسيم، گوشت شتر مزاج گرمي دارد و انسان را صبور مي‌كند. حداقل در سال چند بار بايد گوشت شتر خورد. گوشت گوسفند هم خوب است. ما در روايات داريم هر عضوي از گوسفند براي درد آن عضو بدن مفيد است، به عنوان مثال پيامبر(ص) پيشنهاد كردند كسي كه درد كمر يا سياتيك دارد از گوشت ران گوسفند استفاده كند.

حتي طرز خوردن آبگوشت هم توصيه شده است، به اين معنا كه اگر مي‌خواهيد آبگوشت بخوريد داخل آبگوشت كدو بريزيد، ‌براي اينكه طبيعتش را متعادل كند.

من اين نكته را باز تأكيد كنم كه ميزان مصرف گوشت بين ما زياد است در حالي كه گياهان چندان در سبد غذايي ما قرار ندارند. ما كلمه آشپزخانه را داريم، يعني آش جزو برنامه غذايي مسلمان‌ها بوده و انواع آش‌ها را در فصول مختلف مصرف مي‌كرديم. اما شما بگوييد در فصل تابستان مردم چند بار آش مي‌خورند؟ خيلي زشت است كه ديگر خانم‌هاي ما بلد نيستند آش درست كنند. در مجموع مصرف سبزيجات ما خيلي پايين است و مصرف روغن و گوشت و تخم‌مرغ فوق‌العاده بالاست. روغن‌هاي ما هم كيفيت خوبي ندارند. ما بارها روغن كنجد را پيشنهاد كرده‌ايم كه هم از نظر فسفر و مواد غذايي و جلوگيري از آرترو اسكلروز شرياني – بسته شدن رگ‌ها – مؤثر است، هم براي قلب مفيد است. تحقيقات جهاني نشان مي‌دهد كنجد يكي از بهترين دانه‌هاست، زيتون هم همين طور، روغن زيتون هم از بهترين روغن هاست.

آيا قبل از غذا خوردن نياز به مقدماتي هست؟

اقدامات قبل از غذا بسيار جالب توجه است. با حرص و جوش نبايد وارد غذا شد، با فكر و خيال نبايد وارد غذا شد. وقتي مي‌خواهيد غذا را شروع كنيد با بسم‌الله باشد، با نام خدا. الان تمام دانشمندان معتقدند افكار انسان روي ترشحات معده تأثير مي‌گذارد. چند وقت پيش در مقاله‌اي مي‌خواندم كودكاني كه با تلويزيون و ابزارهاي هيجاني روبه‌رو مي‌شوند و آنقدر فيلم يا انيميشن يا بازي جذبه دارد كه محو آن تصوير و صدا مي‌شوند، حتي در سن پنج سالگي اولسرها يا زخم‌هاي گوارشي پيدا مي‌كنند. طب اسلامي مي‌گويد وقتي مي‌خواهيد وارد غذا شويد كاملاً بايد با آرامش باشد، لقمه را بجويد. بعضي از حكما مي‌گويند حدود 40 بار لقمه بايد بين دندان‌هاي آسياب بچرخد، با بزاق دهان آشنا و تركيب و بعد بلعيده شود. بله، حتي به محيط غذا هم اشاره شده است، گفته شده در مسير رفت و آمد مردم كنار خيابان‌ها غذا نخوريد، مكروه است. وقتي غذا مي‌خوريد مدام بلند نشويد و بنشينيد.

امروز ما كمتر به طبيعت غذاها توجه نشان مي‌دهيم. اينكه طبيعت غذا را متعادل و سازگار كنيم.

بله، ‌نكته مهمي است. ما براي غذا مثل بدن، گرمي، سردي، تري و خشكي قائليم، به همين دليل است كه به شما گفته مي‌شود اگر نان را مي‌خوريد در كنار گوشت بخوريد. لبنيات، سركه، ماهي و تخم‌مرغ را با هم نخوريد. شير را مي‌خوريد با عسل يا خرما بخوريد. ماست را با زنيان، آويشن يا سياه دانه بخوريد، به خاطر اينكه گرمي و سردي، تري و خشكي در حال تعادل باشد.

درباره مصرف ميوه‌ها چطور؟

درباره ميوه‌جات روايت داريم ميوه، قبل از غذا و بعد از غذا هم خوب است. مثلاً بعد از غذاي ظهر يك عدد سيب بخوريد يا صبح ناشتا بخوريد. درباره تمام ميوه‌ها روايت داريم كه كدام ميوه چه خاصيتي دارد و براي چه بخشي از بدن مفيد است.

ما متأسفانه امروز آداب غذا خوردن را از دست داده‌ايم كه بخشي از آن مربوط به شتاب زندگي ماشيني است. ديدگاه طب اسلامي درباره ايستاده غذا خوردن چيست؟

در حال ايستاده غذا خوردن و در حال راه رفتن غذا خوردن كراهت دارد. ما بين تجربيات خودمان بررسي كرديم و ديديم بسياري از بيماراني كه پا‌درد دارند كساني هستند كه هنوز غذا خورده و نخورده بلند مي‌شوند. در حقيقت اين غذا به طور كامل جذب دستگاه گوارش و بدن اين فرد نمي‌شود. انسان وقتي ورزش يا حركت مي‌كند ميزان خون‌رساني عضوي كه در ورزش يا حركت درگير است بالا مي‌رود، در نتيجه خون خوب به دستگاه گوارش نمي‌رسد و عمل گوارش و هضم مختل مي‌شود.

چرا آنقدر تأكيد مي‌شود كه وسط غذا آب نخوريد؟

ترشح اسيد گوارشي بر مبناي يك غلظت خاصي است. اين غلظت به وسيله آب به هم مي‌خورد، بنابراين خيلي از بيماراني كه ديابت يا چربي بالايي دارند دچار مشكل مي‌شوند. امام رضا (ع)‌ مي‌فرمايند وسط غذا آب نخوريد. برخي متخصصان معتقدند دو ساعت بعد از غذا آب بخوريد. امام رضا(ع) مي‌فرمايند، به طور مطلق بعد از غذاي چرب آب نخوريد بگذاريد غذا هضم و جذب شود.

پس با عطش بعد از غذا چه بايد كرد، گرچه بخش قابل توجهي از اين عطش كاذب به خاطر شور و چرب بودن غذاست.

بله، همينطور است، ضمن اينكه براي كاستن از اين عطش مي‌توانيم از بعضي نوشابه‌هاي اسلامي استفاده كنيم. اين نوشابه‌هاي گازدار بلاي كمي نيست. من همه آسيب‌هاي نوشابه را كنار مي‌گذارم و فقط به گاز كربنيك مي‌پردازم. شما مي‌دانيد كه گاز كربنيك نتيجه فعاليت‌هاي سلولي است و بايد از طريق ريه دفع شود، توجه كنيد كه گازكربنيك ماده‌اي زائد و نتيجه سوخت‌و‌ساز سلولي است. حالا ببينيد ما همين ماده زائد و مضر را در نوشابه حل مي‌كنيم و دوباره به بدن‌مان برمي‌گردانيم. انگار يك كارخانه لوله فاضلابش را به سمت بخش توليد چرخانده باشد. اين كار غلط است. ما در بعضي از بيماران‌مان اعتياد شديد به مصرف نوشابه را مي‌بينيم، بيمار ما از ديابت رنج مي‌برد، قند خونش در هشدار قرار دارد اما نمي‌تواند دست از نوشابه بردارد.

چه نوشابه‌اي را پيشنهاد مي‌كنيد؟

بهترين نوشابه يا به تعبيري سيدالاشربه آب است‌كه بستگي به فصل بايد از آب خنك يا ولرم و گرم استفاده كرد. بعد از آب، سكنجبين نوشابه خوبي است؛ ‌تركيبي از سركه و انگبين يا سركه و عسل. در گذشته اين مواد را با هم مخلوط مي‌كردند و مزاجشان را با هم متعادل مي‌كردند. حتي اين نوشابه‌ توانايي اين را داشته غذايي كه مزاج نامتعادلي دارد هضم كند، در حالي كه ما غذاي سالم را با نوشابه گازدار مسموم مي‌كنيم.

ما بدنمان را به حجم غذاي زياد عادت داده‌ايم، در حالي كه شايد با يك‌دوم يا يك‌سوم آن غذا هم به راحتي مي‌شود زندگي كرد و نه تنها هيچ اختلالي در كار بدن به وجود نياورد بلكه بدن را به چابكي و تندرستي برساند. اين طور نيست؟

به خاطر اين است كه بي‌دقت وارد غذا مي‌شويم، ما به محض اينكه گرسنه‌مان مي‌شود با سرعت و شتاب غذا خوردن را شروع مي‌كنيم. در نتيجه نمي‌توانيم اشتهايمان را كنترل كنيم، بنابراين در روايات آمده غذايتان را با سه انگشت (يا معادل آن قاشق كوچك) بخوريد. با انگشت شست، اشاره و وسط، آنقدر لقمه‌مان كوچك باشد كه حتي به فرض تعداد برنج‌هايش قابل شمارش باشد. ما به بيمارهايمان مي‌گوييم ميزان وعده‌تان بايد 40 لقمه باشد، البته 40 لقمه با سه انگشت، نه با پنج انگشت. اگر غذا خوردن را با آرامش پيش برديد و به عدد 40 رسيديد اگر احساس مي‌كنيد همچنان اشتها داريد، يك قاشق عسل بخوريد، عسل قند خونتان را بالا مي‌برد و ميل به خوردن از دست مي‌رود.

آقاي دكتر! در مورد مزاج‌ها هم توضيحي مي‌دهيد كه هر کسی با چه مزاجي كدام غذا را بايد بخورد؟

ما چهار مزاج اصلي داريم. به طور خلاصه مزاج‌ها در گرمي و سردي و خشكي و تري است. اين چهار طبيعت در همه افراد وجود دارد اما با غلبه‌هاي متفاوت. حالا من از شما مي‌پرسم كسي كه مزاج گرم و خشك دارد چه غذايي بايد بخورد؟ پاسخ سرد و تر است. به همين ترتيب كسي كه گرم و تر است، غذاهاي سرد و خشك، همين طور اين حالت ضربدري بايد حفظ شود.

از طرف ديگر در كتب ما ذكر شده كه هر گياه و ميوه و غذايي چه مزاجي دارد. يك پزشك، مسئول تغذيه يا مادري كه مي‌خواهد به فرزندش غذا بدهد، بايد برود مطالعه كند كه به غذاي اين كودك چه بايد اضافه كرد، بنابراين فصل تغذيه يكي از بخش‌هاي گسترده است كه جا دارد در همه دانشگاه‌هاي جهان تدريس شود. بنده معتقدم رساله ذهبيه امام رضا (ع) يكي از بيسيك‌ها – منابع اصلي – ي مهم طب در جهان است و ما هر چقدر درس مي‌دهيم، مي‌بينيم اطلاعات تازه و جديدي براي پزشكان و متخصصان و محققان وجود دارد.

 

در بهمن‌ماه از گرمي‌ها مانند سير، پياز، كرفس و شاهي بايد استفاده كرد. حتي ما داريم كه شاهي را شب نخوريد. چون شاهي ويتامين ث بالايي دارد و انسان در شب در حالت سكون قرار دارد، در حالت سكون استخوان قدري تخليه مي‌شود، ويتامين ث تخليه استخوان و كلسيم را بيشتر مي‌كند، در نتيجه احتمال ابتلا به سنگ‌كليه و مثانه را بالا مي‌برد. ببينيد كه امامان ما چقدر دقيق متوجه قضايا بوده‌اند. در اين ماه از شيريني‌جات و ماهي تازه و شير و لبنيات بايد پرهيز كرد. در اسفندماه خوردن سير و پياز و گوشت پرندگان و ميوه‌جات مؤثر است و بايد از خوردن شيريني‌جات كم كرد. يك نكته مهم اينكه اين رساله را امام رضا‌(ع) براساس ماه‌هاي رومي تنظيم كرده‌اند، ماه‌هايي هم كه گفتيم برنامه‌اش از چند روز قبل از ماه شروع مي‌شود، يعني حضرت نام ماه‌ها را بر حسب آذار، نيسان، ايار، حزيران، تموز، آب، ايلول، تشرين اول، تشرين آخر، كانون اول، كانون آخر و شباط تعيين فرموده‌اند. شما اگر امروز برويد سوريه مي‌بينيد ماه‌هايشان براساس ماه‌هاي رومي است. در حقيقت حضرت مي‌خواسته‌اند يك تقويم بين‌المللي بدهند كه مردم جهان از اين روش استفاده كنند.