شعر رضوی، تجلی تمنیّات انسان در محضر امام(ع) است
دکتر اسماعیل آذر برای ما چهره ای نام آشناست که در سالهای اخیر بویژه از طریق مشاعره‌های تلویزیونی، ارتباط خوبی با جامعه برقرار کرده و برنامه‌های وی در بسیاری از موارد سبب آشتی جامعه با شعر و ادب شده است.
یکی از برنامه‌های جالب این استاد برجسته ادبیات، اجرای برنامه‌های مشاعره آیینی و نیز برگزاری کارگاه‌های شعر رضوی است که با استقبال مخاطبان همراه شده و حتی در جذب و همراهی سنین کودک و خردسال به این نوع از شعر موفق عمل کرده است.
از این رو و به مناسبت دهه کرامت و نزدیک شدن به سالروز ولادت ثامن الائمه(ع) با این استاد ادبیات فارسی درباره برخی از ابعاد شعر آیینی بویژه شعر رضوی به گفت و گو پرداخته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید.
استاد! به کدام نوع از جوششهای درونی شاعر، شعر آیینی می‌گویند و این نوع از شعر چه تفاوتی با دیگر انواع شعر دارد؟
اگر بخواهم یک ویژگی عمده اشعار آیینی را توصیف کنم، باید بگویم، شعر آیینی، تراویدن عالی احساس و به عبارت بهتر تجلی آنچه در دل و جان شاعر می‌گذرد، است. شعر آیینی با تاریخ تفاوت دارد، به همین دلیل خواننده نباید از خواندن یک قطعه شعر آیینی، انتظار دریافت اطلاعات تاریخی داشته باشد.
از دیگر ویژگی‌های شعر آیینی این است که برای تحریک ذهن شاعر به سوی آن، هیچ وسیله ای جز اعتقاد، ایمان و احساس خالصِ شاعر نیاز نیست، یعنی ما در طول تاریخ ندیده‌ایم که کسی هدیه‌ای یا وجهی پرداخت کند تا شاعری شعر آیینی بسراید؛ بنابراین، ارزش شعر آیینی به این دلیل است که چون آبِ چشمه گوارا و روشن است و از زیباترین انواع شعر آیینی، شعرهای عاشورایی است.
ما نخستین شعر آیینی را باید با کسایی مروزی، شاعر شیعه مذهب قرن چهارم آغاز کنیم، او نخستین شعر آیینی را با نگاه به پیامبر اکرم(ص) و امیرمؤمنان(ع) سروده است و می‌گوید:
او کیست به هر حال و که بوده است و که باشد
جز شیر خداوند جهان حیدر کرار
علم همه عالم به علی داد پیمبر
چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار
این علم هدی را به مثل دایره ای دان
پیغمبر ما مرکز و حیدر خط پرگار
پس از او به شاعری چون غضائری رازی برمی‌خوریم و بعد از یک موج کوتاه از شعر آیینی، به قله ای که نامش سنایی غزنوی است، می‌رسیم و پس از او شاعران دیگر را می‌بینیم که در مسیر شعر آیینی طبع خود را آزموده اند.
در حقیقت بیشترین شاعران پارسی گوی، دیوان شعر خود را نخست با مدح حضرت خداوندی که آن را «تحمیدیه» می‌نامند و سپس توصیف مقام عظمای پیامبر اکرم(ص) آغاز می‌کنند، که یکی از زیباترین توصیفها در این زمینه به خواجوی کرمانی اختصاص دارد.
پیشینه اشعار رضوی در میان شعرهای آیینی به چه زمانی باز می‌گردد و نگاه شاعران در طول زمان به الهام گیری از زندگانی و حرم و بارگاه نورانی ایشان در شعرسُرایی چگونه بوده است؟
درباره اشعار رضوی، نه تنها شاعران عرب که در رأس آنها دعبل خزاعی قرار دارد، بلکه شاعران ایرانی، بویژه شعر معاصر ما غرق توصیفات عالی است پیرامون این امام همام(ع).
من به ذکر نام شاعرانِ زیباترین اشعاری را که در خاطر دارم، اکتفا می‌کنم و از خوانندگان دعوت می‌کنم که به این قطعات مراجعه کنند.
نخست کتاب «خورشید خراسان» که در سه جلد تاریخ و شعر امام رضا(ع) را به عربی و فارسی بیان کرده است، اما به طور خاص خاقانی شروانی شعری بلند دارد که عشق و شیفتگی به امام رئوف(ع) را با خواندن این قطعه شعر حس می‌کنیم و می‌بینیم شاعری به پایه و مرتبه خاقانی، آرزوی زیارت امام رضا(ع) را دارد.
دوم، شعری بلند درباره امام هشتم(ع) که منسوب به حافظ است؛ سوم شعر بسیار زیبا و آهنگینی که استاد فروزانفر سروده است و چهارم، مرثیه ای که ملک الشعرای بهار درباره ثامن الائمه(ع) دارد؛ پنجم، مرثیه ای که امیری فیروزکوهی بعد از شفا یافتن از بارگاه امام رئوف(ع) سروده است. در این میان مرثیه هایی که در حوزه جلسات شاعران خراسانی که مرحوم فرخ برگزار می‌کرد، خوانده شده نیز قابل توجه است و همچنین شعرهای پراکنده مرحوم حسن حسینی و چند قطعه شعر از مرحوم قیصر امین پور و بسیاری از شاعران معاصر دیگر.
شعر رضوی با استقبالی که شاعران معاصر از آن داشته اند، دارای چه نکاتی است و چه تصویری را مقابل دیدگان مخاطب خود قرار می‌دهد؟
اشعار رضوی چند نکته دارند: ابتدا آنکه تمناهای شاعر را ترسیم می‌کند، دوم آرزوی دیدار مرقد مطهر ایشان را بیان کرده و طلب کمک برای گره گشایی از گره‌های فروبسته زندگی دارد، اما مهمتر از همه ناچیز دانستن خود در مقابل ثامن الحجج(ع) است.
در مجموعه اشعار رضوی بسامد کبوتر، آهو، گنبد و پنجره؛ فراوان و متعدد دیده می‌شود و از آن گذشته شاعران پارسی گوی در بسیاری از موارد سعی دارند آنچه از آرزوها و تمنای زائران دریافته اند را با ذوق و عاطفه خویش قرین کرده و گوشه ای از آن را به زبان شعر درآورند.
به طور کلی اگر بخواهم شعرهای آیینی را گروه بندی کنم، در توصیف مراتب عالی شعرهای پیرامون حضرت پیامبر اکرم(ص) قرار دارد، برای توصیف احساس لطیف و خداجویی و مظلومیت و در عین حال قدرت و حماسه گونی شعر عاشورایی جای می‌گیرد، مخلوطی از جوانمردی و صفات حسنه در اشعار مربوط به امیرمومنان(ع) دیده می‌شود؛ اما تمنّیات در شعر رضوی تجلی دارد.
شما تجربه برگزاری کارگاه‌های شعر رضوی را نیز داشته اید؛ نحوه استقبال و همراهی مردم با شعر رضوی چگونه است؟ آیا باز هم برنامه ای در این باره دارید؟
این کارگاه‌ها نخست در بوشهر برگزار شد که در روزهای نخست بین 10 تا 15 نفر داوطلب داشتیم، اما برای انجام این کار در سطح ملی نیاز بود اشعار رضوی شناسایی شود، از این رو، در گام نخست سه جلد کتاب در تاریخ و شعر ثامن الائمه(ع) تهیه شد که یکی از آنها مشاعره رضوی است و چون به دلیل قیمت بالا نمی شد این کتاب را به همه عرضه کرد، لوح فشرده آن را تهیه کرده و در اختیار علاقه مندان قرار دادیم.
پخش چهره داوطلبان از سیمای رسانه ملی در کنار انگیزه‌های شخصی و نیز حضور و همراهی من، کار را به جایی رساند که هر سال هزاران نفر برای مشاعره رضوی داوطلب می‌شدند، از این رو، کار تبدیل به جریان شعر رضوی شد، اما متأسفانه با بی توجهی یک مدیر به این حجم از استقبال و انگیزه، دیگر آن شور و شوق شعر رضوی دیده نشد.
چه چشم اندازی را برای شعر رضوی پیش بینی می‌کنید و با توجه به توصیه رهبر معظم انقلاب در حوزه شعر آیینی، آیا خود برنامه ای برای تداوم روند رو به پیشرفت شعر رضوی دارید؟
پیشنهاد می‌کنم مدیر کنونی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی بوشهر دوباره این موج را به راه بیندازد و به پوسته کارهای اداری اکتفا نکند، ما نیز همکاری کرده و چه در خراسان، چه در بوشهر و چه در تهران، دوباره این نهضت فرهنگی دینی را راه می‌اندازیم و از همه ارتباطات نیز برای پیشرفت و پیشبرد شعر رضوی کمک می‌گیریم.