اولین امالی شیعه , بخش دوم

عصر شیعه : در دوران حضور امامان معصوم: شاهد پدید آمدن این قبیل آثار هستیم که «امالی» هشام بن حکم، «امالی» نوبختی، و «امالی» ابوبکر بن عیّاش از آن جمله ­اند.

 

 

15. امالی ابوالمفضّل شیبانی (2(ص)(ع)-31(ع))

ابوالمفضّل محمّد بن عبدالله بن محمّد بن عبیدالله بن البهلول بن همّام بن المطلّب الشیبانی، عمر خود را در طلب حدیث به مسافرت گذراند (نجاشی، 140(ع)، ص3(ص)6) و محضر مشایخ فراوانی را درک کرد، به گونه­ای که ابوالفرج القنانی کتاب معجم رجال ابی­المفضّل را به تراجم مشایخ وی اختصاص داده است. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص314 و315) نجاشی می­گوید: «رأیت هذا الشیخ و سمعت منه کثیراً ثم توقفت عن الروایة عنه الاّ بواسطة بینی و بینه.» (نجاشی، 140(ع)، ص3(ص)6) شیخ طوسی در رجال، وی را «کثیر الروایه» معرفی کرده، می­گوید، برخی وی را تضعیف نموده­ اند. (طوسی، 1415، ص44(ع)) یکی از کسانی که شیبانی را تضعیف نموده ابن الغضائری است. وی دربارة شیبانی می­گوید: «وضاع کثیر المناکیر. رأیت کتبه فیها الأسانید من دون المتون و المتون من دون الأسانید. و أرى ترک ماینفرد به.» (ابن الغضائری، 1364ق، ج1، ص(ص)(ص)) نجاشی خود نیز به این تضعیف اشاره نموده است.

وی در وصف شیبانی می­نویسد: «کان فی أول أمره ثبتا، ثم خلط و رأیت جلّ أصحابنا یغمزونه و یضعّفونه.» (نجاشی، 140(ع)، ص3(ص)6) چنین به نظر می‌رسد که نجاشی به همین خاطر روایت بلاواسطه از وی را ترک گفته است، لکن آقابزرگ تهرانی معتقد است: نجاشی وی را قبل از کمال، یعنی در سن 14یا 15 سالگی درک کرده و از روی احتیاط - چون احتمال می­داده سماعش از وی واجد شرایط لازم نبوده - بلاواسطه از او نقل نمی­کرده است. بنابراین، عدم نقل نجاشی از وی برخلاف آنچه برخی پنداشته ­اند به خاطر ضعف شیبانی نبوده است؛ زیرا تضعیفش نزد نجاشی ثابت نشده، بلکه از سوی او مدح شده است. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص3(ع)4 و 315) توجیه صاحب الذریعه درست به نظر می‌رسد؛ زیرا در صورت اثبات تضعیف شیبانی، برای نجاشی وجهی نداشت که وی روایت بلاواسطه از او را بپذیرد.

شیبانی دارای کتب فراوانی بوده است؛ مانند شرف التربة، مزار أمیرالمؤمنین(ع)، مزار الحسین(ع)، فضائل عبّاس بن عبدالمطلّب، الدعاء و من روى حدیث غدیرخم (نجاشی، 140(ع)، ص3(ص)6) بسیاری از اسانید صحیفه کامله سجّادیه به وی ختم می­شود. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص314 و 3(ع)5) مقصود شیخ طوسی از تعبیر «بالاسناد الاول» یا «بهذا الاسناد» در الفهرست، روایت وی از عده­ای از مشایخش از ابوالمفضّل شیبانی است. (همان)

16. امالی بطحائی(340-424)

ابوطالب یحیی بن الحسین الاحول بن هارون الأقطع بن الحسین بن محمّد بن هارون بن البطحائی حسینی از پیشوایان زیدی است و در دیلم پس از برادرش المؤیّد بالله حکم­رانی کرد. وی دارای چند کتاب است که امالی از آن جمله است. این کتاب نزد زیدیان از کتب معتبر به شمار می­رفته و روایات آن را با اسانیدش نقل می­کرده­اند. سید بن طاووس در الاقبال، محاسبه النفس و سایر کتبش، به نقل روایت از آن پرداخته است. وی کتاب دیگری به نام اسامی الامهات تألیف نموده است. (تهرانی، بی­تا، ج1(ص)، ص318)

1(ع). امالی لیث بن سعد

ابومظفّر لیث بن سعد بن لیث اسدی ساکن زنجان و فقیهی صالح، و امالی وی در مناقب اهل بیت: بوده است. (رازی، 1366، ص(ص)(ص)) از آثار دیگر وی، می­توان به کتاب الطهاره، کتاب الایمان و روایات الاشج اشاره کرد. (همان) با توجه به اینکه شیخ عبدالرحمان نیشابوری (مفید) از امالی وی نقل می­کرده است (تهرانی، بی­تا، ج2، ص312)، باید گفت: لیث بن سعد هم­عصر پدر او، یعنی ابوبکر خزاعی نیشابوری، بوده است.

18. امالی عقیل بن حسین

سید ابوالعبّاس عقیل بن حسین بن محمّد بن علی بن إسحاق بن عبدالله بن جعفر بن محمّد بن علی بن أبیطالب(ع)، محدّث و فقیه بود و شیخ منتجب الدین وی را از ثقات دانسته، می­گوید: شیخ عبدالرحمان نیشابوری (مفید) بر وی قرائت حدیث داشته (رازی، 1366ق، ص(ع)8) و این امالی در سال 420 ق بر وی قرائت شده است. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص311)

1(ص). امالی یحیى بن الحسن الحسینی

آقابزرگ نام وی را چنین آورده است: السید الشریف ابوطالب یحیی بن الحسین بن هارون الحسنی»، سپس می­گوید: سید بن طاووس در اقبالالاعمال از امالی وی نقل کرده است. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص318) اما سید بن طاووس نام وی را «یحیی بن الحسن الحسینی» ذکر می­نماید. (سید بن طاووس، 136(ع)، ص582) به هر حال، این دو اسم نام یک نفر است و به نظر می‌رسد در ثبت نام او تصحیف شده است. محدّث نوری در خاتمهالمستدرک، یحیی را از اکابر علمای متقدّم دانسته، می­گوید: وی از حسین نحوی (م305ق) روایت می­نموده و حاکم جشمی (از علما و محدّثان زیدی و معاصر با ابن شهرآشوب) در کتاب تنبیه الغافلین عن فضل الطالبین از امالی وی حدیث نقل کرده است. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص318)

مآمده بود،

20. امالی شیخ ابوالقاسم خزّاز قمی

شیخ ابوالقاسم علی بن محمّد بن علی خزّاز قمی رازی، صاحب کتاب کفایة الأثر بوده و از شیخ صدوق (م 381) و شیخ احمد بن محمّد بن العیّاش صاحب مقتضبالأثر (م 401) روایت می­کرده است (تهرانی، بی­تا، ج2، ص312 ) صاحب الذریعه می­گوید: نجاشی و شیخ منتجب­الدین به شرح حال وی پرداخته­اند، اما امالی را در شمار کتب آن­ها ذکر نکرده­اند، لکن خود آقابزرگ تهرانی انتساب چنین کتابی به وی را در کتب برخی متأخران دیده است. (همان)

21. امالی (مجالس) ابراهیم هندی

این امالی در موضوع تأویل احادیث پیامبر نگاشته شده و دارای 30 مجلس و هر مجلس مشتمل بر 40 حدیث است. (تهرانی، بی­تا، ج1(ص)، ص352) تا زمان صاحب الذریعه 8 مجلس از ابتدای آن موجود بوده است. (همان)

22. امالی ابوعبدالله صفوانی

محمّد بن احمد بن عبدالله بن قضاعة بن صفوان الجمال، از نوادگان صفّوان جمال، صحابی امام صادق(ع)، بوده است. گفته ­اند: وی اُمّی بود، ولی با این حال، علم فراوانی داشت. حافظ و نیکوگفتار بود (طوسی، بی­تا، ص3(ص)1) وی کتاب­هایی داشت که آن­ها را از حفظ املا می­کرد. برخی از این کتب عبارتند از: الکشف و الحجه، أنس العالم (و تأدیب المتعلم)، یوم و لیله، تحفة الطالب و بغیة الراغب، المتعة و تحلیلها و الردّ على من حرّمها، صحبة آل الرسول و إحن أعدائهم، الردعة و النهی عن کل بدعة و المنازل. (همان ) وی با قاضی موصل دربارة امامت مباهله کرد، دستی که قاضی با آن مباهله کرده بود فلج و سیاه شد و خود قاضی نیز فردای آن روز مُرد و به همین سبب، بر منزلت ابوعبدالله صفوانی در نزد ملوک افزوده شد. (ابن داود، 1383، ص 2(ص)4)

23. امالی ابوجعفرکاله کلانی سروی

ابوجعفر محمّد بن جعفر بن امیر کالکهلانی سروی را ابن شهرآشوب (488-588) در معالمالعلماء توصیف کرده و المجالس را جزو آثار او برشمرده است. (ابن شهر آشوب، 13(ع)(ص)ق، ص152) با توجه به اینکه ابن شهر‌آشوب خود در قرن پنجم و ششم می­زیسته، این امالی را باید متعلّق به قرن ششم یا پیش از آن دانست.

24. امالی محمّدبن حمزه حسینی

سید بهاءالدین ابوالمکرّم محمّد بن حمزه حسینی را ابن شهرآشوب در معالم العلماء (رقم (ع)(ع)2)، صاحب کتاب المجالس ذکر کرده است. (ابن شهرآشوب، 13(ع)(ص)ق، ص151) این امالی را نیز باید متعلّق به قرن ششم یا پیش از آن دانست.

25. امالی شیخ صدوق (م 381ق)

ابوجعفر محمّد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، معروف به «شیخ صدوق»، کتاب امالی او به مجالس و عرضالمجالس نیز معروف و دارای (ص)(ع) مجلس است. مجلس اول در تاریخ 18 رجب سال 36(ع) آغاز و مجلس نود و هفتم در تاریخ 1(ص) شعبان سال 368 به اتمام رسیده و جمعاً سیزده ماه به طول انجامیده است. (شبیری زنجانی، بی­تا، ص154)

امالی شیخ صدوق از حیث موضوع و محتوا بسیار پراکنده­تر از امالی شیخ مفید است. وی علاوه بر موضوعات مربوط به اخلاق و امامت، موضوعات بسیار متنوّع دیگری را نیز آورده است. برای نمونه، نگاهی گذرا به روایات مجلس اول، خود گویای مطلب است. در این مجلس، موضوعاتی همچون گفتار نیکو، روزة عید غدیر، ولایت علی(ع)، پندی از پیامبر، وصیت قصی بن کلاب، حدیث اهل البیت‌:، موعظة یوسف و زلیخا به چشم می­خورد. (صدوق، 1362، ص1-5) به طور کلی، روایات کتاب ترکیبی از موضوعات اخلاقی، اعتقادی، فقهی، تفسیری و مانند آن است، اما می­توان گفت: برجسته­ترین و متمرکزترین موضوع در این کتاب، همان فضایل اهلبیت: به ویژه فضایل علی(ع) است.

26. امالی شیخ مفید (336-413)

ابوعبدالله محمّد بن محمّد بن نعمان «شیخ مفید» از اکابر علمای امامیه بود. وی استاد شیخ طوسی و سیدمرتضی و سیدرضی است. امالی شیخ مفید مهم­ترین اثر حدیثی این شخصیت بزرگ به شمار می­رود. نجاشی از این کتاب با عنوان امالیالمتفرقات یاد کرده است. (نجاشی، 140(ع)، ص400) وصف متفرّقات یا به خاطر پراکندگی زمان املا و یا متفاوت بودن موضوع روایات و یا پخش شدن روایات مشایخ در کتاب وی است؛ زیرا برخلاف امالی شیخ طوسی، روایت مشایخ یک­جا و در پی هم گرد نیامده است. (شبیری زنجانی، بی­تا، ص144) این امالی 42 مجلس دارد. مجلس اول این کتاب در اول ماه رمضان سال 404 در بغداد و در منزل شخصی به نام ضمرة ابوالحسن ابى­الحسن على بن محمّد بن عبدالرحمان الفارسى آغاز شده است. (مفید، بی­تا، ص2) مجلس آخر این کتاب در ماه رمضان سال 411 املا شده است. (همان، ص355)

روایات این امالی در نگاه نخستین، دربارة موضوع یا موضوعات خاصی املا نشده است، ولی با اندکی توجه و دقت مشخص می­شود که بیشتر آن­ها در دو محور امامت و اخلاق است. از زیبایی­های این امالی آن است که انسان احساس می­کند قرار گرفتن روایات مربوط به ویژگی­های شیعه در میان روایات مربوط به ولایت و اخلاق، در صدد تشویق پیروان اهل بیت: به کسب فضایل انسانی است؛ همان فضایلی که در وجود معصومان: متجلّی شده است.

این کتاب دارای 386 روایت است. در این میان، مجلس بیست و سوم به تنهایی دارای 4(ع) روایت، یعنی بیشترین تعداد است که برخی روایات نیز بسیار طولانی بوده و نمی­تواند املا شده باشد. به همین دلیل و دلایل دیگر، بعید به نظر می­رسد بتوان این بخش را امالی محسوب کرد. (برای آگاهی از این دلایل، ر.ک. شبیری زنجانی، بی­تا، صص 142-163)

2(ع). امالی شیخ طوسی (485-460ق)

محمّد بن حسن طوسی، معروف به «شیخ»، «شیخ طوسی» و «شیخ الطائفه»، مطالب این کتاب او آخرین گفتارهای علمی وی به شمار می­رود که از سال 455 ق آغاز شده و در روز (ص) ذی الحجه سال 458 پایان پذیرفته است. (انصاری قمی، 13(ع)3، ص156) امالی شیخ دارای دو بخش است. با توجه به اینکه در بخش اول، شیخ طوسی مشایخ روایی خود را ذکر کرده است، مشخص می­شود که این بخش املا و روایت خود شیخ است. وی در آغاز بخش اول می­گوید: «أملى علینا ابوعبدالله محمّد ابن محمّد بن النعمان;، قال حدثنا ابوالطیب الحسین بن علی بن محمّد التمار ...» (طوسی، 1414ق، ص3) در ابتدای مجلس دهم می­گوید: «اخبرنا ابوعمر عبدالواحد بن محمّد بن عبدالله بن محمّد بن مهدی ... .» (همان، ص25(ع)) این بخش دارای 18 مجلس است.

این مجالس را فرزند شیخ پس از درگذشت شیخ، در حرم علوی به سال 50(ص) ، مجدداً برای شاگردان خود املا کرده است. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص30(ص)) به بخش دوم این امالی، که از مجلس 1(ص) شروع و به مجلس 46 ختم می‌شود، چون املا خود شیخ و روایت فرزند شیخ است «امالی ابنالشیخ» گفته می­شود. از این امالی به خاطر آنکه ابوعلی، فرزند شیخ، آغاز هر درس را با عبارت «مجلس...» آغاز نموده است، با نام «المجالس» نیز یاد می­شود. (انصاری قمی،13(ع)3، ص15(ع))

 امالی شیخ دارای 153(ع) حدیث است که شامل موضوعاتی همچون فضائل امیرالمؤمنین(ع) (قریب 60 درصد مطالب کتاب)، سیرة پیامبر(ص) و شرح وقایع زندگانی آن حضرت، زندگانی حضرت زهرا3 و امامان معصوم:، شخصیت­های صدر اسلام، سنت­های حسنة اسلامی و روایات تفسیری است. (همان)

28. امالی فیض کاشانی(م 10(ص)1)

محدّث، محسن بن مرتضی فیض کاشانی، صاحب کتاب الوافی است، محمّد اشرف از شاگردان علّامه مجلسی در کتاب فضائلالسادات، از امالی فیض حدیث نقل کرده است. (تهرانی، بی­تا، ج2، ص312)

نتیجه

1. ضرورت امالی­ نویسی همان ضرورت تدوین و نگارش حدیث است.

2. آغاز امالی­ نویسی در حدیث شیعه، به دوران رسول خدا(ص) می­رسد و اولین امالی شیعه به املای رسول خدا(ص) و خط امیرالمؤمنین(ع) تحقق یافته است.

3. در دوران 250 سالة حضور امامان معصوم: در میان مردم، امالی­ نویسی وجود داشت و امالی هشام بن حکم، ابوبکر عیّاش و ابوسهل نوبختی از آن جمله است.

4. در دوران پس از غیبت نیز امالی­ نویسی به حیات خود ادامه داده و حدیث شیعه شاهد به ثمر رسیدن کتاب­های ارزشمندی در این زمینه بوده که امالی شیخ مفید، شیخ طوسی، شیخ صدوق و ابوالمفضّل شیبانی از آن جمله به شمار می­رود.

مراجع

فهرست منابع
1. ابن ندیم، ابوالفرج ، الفهرست ، محقّق : رضا تجدّد ، بی‌جا ، تهران، بی‌نا ، بی‌تا.
2. انصاری قمی، محمّد رضا، «امالی شیخ طوسی»، کیهان اندیشه ، شماره 56، 13(ع)3.
3. برقی، احمد بن محمّد بن خالد، رجال البرقی، تهران، دانشگاه تهران، 1383ق.
4. ‏تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الى تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
5. حلی، ابن داود، رجال ابن داود، بی‌جا، تهران، دانشگاه تهران، 1383.
6. خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدییث و تفصیل طبقات الرواه، بی‌جا ، قم، مرکز نشر الثقافه الاسلامیه فی العالم، 13(ع)2.
(ع). ‏رازی، منتجب‌الدین، الفهرست، قم، کتاب‌خانة آیت‌الله العظمی مرعشى نجفی،‌ 1366ق.
8. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، 1412.
(ص). سید بن طاووس، على بن موسى، اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 136(ع).
10. شبیری زنجانی، سید محمد جواد ، «امالی شیخ مفید» مجموعه مقالات کنگرة شیخ مفید، شماره (ص)2 ، بی تا.
11. صدر، سید حسن، نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، بی‌جا، المشعر، بی تا.
12. ‏صدوق، ابو جعفر علی بن بابویه ، الأمالی، تهران، اسلامیه، 1362.
13. طبرسى، رضى‌الدین حسن بن فضل، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 13(ع)2.
14. ------------ ، مکارم الأخلاق، قم، شریف رضى، 1412.
15. ‏طوسى، ابو جعفر محمّد بن الحسن، الأمالی، قم، دارالثقافة، 1414.
16. ‏------------ ، الفهرست، نجف، المکتبة المرتضویة، بی تا.
1(ع). ‏------------ ، رجال الشیخ الطوسی، قم ، اسلامى، 1415.
18. غضائرى، احمد بن حسین، رجال ابن الغضائری، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
1(ص). کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه،‌ 1365.
20. ‏کفعمى، ابراهیم بن على عاملى، المصباح، قم، رضی، 1405.
21. ‏مازندرانی، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، بی‌جا ، قم، مؤسسة انتشارات علّامه، 13(ع)(ص)ق.
22. مجلسی، محمّد باقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404.
23. مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث و درایة الحدیث، چ پانزدهم، قم، اسلامی، 13(ع)(ص).
24. ‏مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، الأمالی، قم، کنگرة جهانى شیخ مفید، 1413.
25. نباطى بیاضى، على بن یونس، الصراط المستقیم، نجف، کتاب‌خانة حیدریه، 1384ق.
26. ‏نجاشى، محمّد بن محمّد، احمد بن على، رجال النجاشی، قم، اسلامی،‌ 140(ع).

نویسندگان:

کرم سیاوشی، جواد محمدی

فصلنامه شیعه شناسی شماره 49